Читать онлайн книгу "Йөзек кашы / Перстень"

Йөзек кашы / Перстень
Фатих Хөсни


«Каберлек өстендә үсеп утырган карт агачларның ак бәскә күмелгән ботаклары, хәрби оркестрның каты яңгыравыннан куркынган төсле, кинәт калтыранып куйдылар, алардан кар тәлгәшләре коелды. Оркестр соңгы мәртәбә Шопенның матәм маршын уйнады, озата килүче кызылармеецлар авыр гына кузгалдылар, кайтып киттеләр, тын агачлар һәм салкын кыш кочагында тагын бер җылы кабер калды…»





Фатих Хусни

Йөзек кашы / Перстень



© Татарстан китап нәшрияты, 2021

© Хөсни Ф. Х., варислар, 2021

© Галиәхмәтова А. Р., төзү, 2021


* * *










Повестьлар





Йөзек кашы



У?РіУ™СЂ Диана безнең авылның тегермән буасына килеп СЃСѓ коенса, без аны РґР° урлап киткән булыр идек.

Эпиграф урынына


Каберлек өстендә үсеп утырган карт агачларның ак бәскә күмелгән ботаклары, хәрби оркестрның каты яңгыравыннан куркынган төсле, кинәт калтыранып куйдылар, алардан кар тәлгәшләре коелды. Оркестр соңгы мәртәбә Шопенның матәм маршын уйнады, озата килүче кызылармеецлар авыр гына кузгалдылар, кайтып киттеләр, тын агачлар һәм салкын кыш кочагында тагын бер җылы кабер калды…

Кечкенә тактага:



«Бөек Ватан сугышы көннәрендә, фашист варварларына каршы батырларча сугышып берничә җәрәхәт алган, куркуны һәм хыянәтне белмәс тугры йөрәкле АЙДАР КОРБАНОВ күмелде монда.

    ТЫНЫЧ ЙОКЛА, СОЛДАТ!» –

дигән сүзләр язылган иде. Миңа кинәт әллә ничек бик моңсу булып китте. Чаңгыларымны бордым да, йомшак кар өстеннән әкрен генә шуып, каберлектән чыгып киттем. Ләкин ул яңа кабер янында ниндидер фаҗигале чынлык, сугыш чорының авыр һәм кырыс романтикасы калган төсле булды, кырлардан, тау араларыннан әйләнеп кайтышлый, әлеге билгесез каберне тагын сәламләп китәргә булдым.

Мин икенче кат әйләнеп килгәндә, ул кабер янында шинель кигән бер хатын, ак йөзле, әллә нинди яшерен моң белән тулган кара күзле ялгыз бер хатын басып тора иде. Формасына, знакларына карап, мин аның ул елларны Казанда ачылган күпсанлы хәрби госпитальләрнең берсендә эшләүче военврач икәнлеген белеп алдым, шуннан башкасы билгесез иде һәм шулай билгесез булганга күрә дә, ул миндә берьюлы берничә төрле кызыксыну уятты.

Мин аңа якынлаша төштем, ул баскан урыныннан аз гына да кузгалмыйча тора бирде, бары тик күзләре генә «Читтәнрәк узып китәргә булмадымы сезгә?» дигән төсле карадылар. Миндә, ниндидер җылы сүз табып, бу иптәшнең кайгысын уртаклашырга теләү хисе кузгалды. Озак уйлап тормастан:

– Менә бу солдатка хәзер берәү дә комачаулый алмый, – дидем, яңа кабергә ымлап.

Ханым аптырау катыш гаҗәпсенү белән миңа күтәрелеп карады һәм, минем фикерем белән килешкәнлеген сиздереп, ягымлы гына елмайды.

– Йә солдат, йә бала үлә, – дип, авыр гына әйтеп куйды ул, кабер ягына күз салып. Бу аның минем алда беренче сүзе иде, уйлары урыныннан купкан кеше икәнлеген белү өчен шушы берничә сүз дә бик җиткән иде. Үлемгә каршы кизәнү яңгырап калды аның бу сүзләрендә. Ак чырайлы ханымның үлемгә каршы кизәнүе ул инде кечкенә нәрсә түгел. Юкка гына кара күзле булып тумагандыр, ахры, ул.

Без шәһәргә бергә кайттык һәм, сөйләшә торгач, яхшы ук нык танышып та өлгердек. Аның күп заманнардан бирле тик үз күңелендә генә саклап йөртә торган мәхәббәт романтикасы бар икән, башта бик үк ышанып җитмичә, ничектер кыюсыз гына, соңга таба яхшы ук мавыгып китеп, ул миңа үзенең искиткеч кызыклы хатирәләреннән кайбер сәхифәләрне ачып ташлады.

– У?Р№Рµ, СѓР» РґР° солдат РёРґРµ Т»У™Рј, РјРёТЈР° калса, начар солдат та булмаган. Язмыш шуклыгы РґРёРї әйтергәме, хәтта исемнәре РґУ™ туры килеп тора, СѓР» РґР° Айдар исемле РёРґРµ, – РґРёРґРµ СѓР», сөйләгәннәренә бер йомгак ясаган кебек итеп.

Һәм минем чын күңелдән кызыксынуымны аңлап, шуның янына тагын әдәбиятка азмы-күпме катнашым барлыгын да белгәч, ул миңа үзендә саклана торган бер дәфтәрне бирергә булды.

– Мәрхүм, ТЇР·Рµ РёСЃУ™РЅ чакта, госпитальдә язып яткан. Шундый чуар йөрәкле бер кеше РёРґРµ РёРЅРґРµ СѓР». Малай чагыннан СѓРє шулай РёРґРµ, еллар аны ТЇР·РіУ™СЂС‚У™ алмады. Р?стәлек булсын РґРёРї, соңыннан РјРёТЈР° бирделәр, У™ РјРёРЅ СѓР» дәфтәр белән нишли алам? Җан көеге генә СѓР», укыган саен Р№У©СЂУ™РєРЅРµ генә телгәли. У? сез – шуның өстендәге кешеләр, сезгә, бәлкем, эшкә ярап РєСѓСЏСЂ.

Шулай да, миннән аерылып үз юлына киткән чакта, ул бернәрсәне кабат-кабат исемә төшерде:

– Ләкин укып чыккач, үземә кайтарып бирерсез… Ни дисәң дә, аныкы ул, минем балалык дусымныкы… белгән кешенеке.


* * *

Ханым сүзендә торды – тиздән ул мавыктыргыч дәфтәр минем кулыма керде. Мин ул дәфтәрне үзем укып чыгу белән генә, әлбәттә, канәгатьләнә алмадым, – бу тыйнаксызлыгым өчен мәрхүм мине гафу итәр дип уйлыйм. Ул дәфтәрдә, барыннан да элек, тынгысыз йөрәкле кешенең, үз акылы белән үз йөрәген бергә куша алмыйча, бары тик бунтарь йөрәге артыннан гына чабып йөргән һәм шуның аркасында үз гомерендә күп кенә аяусыз ялгышлыкларга, үкенечле югалтуларга дучар булган кешенең, минем һәм синең таныш түгел дусыбыз Айдарның кызыклы язмышы бар. Үрнәк булырлык язмышмы соң бу, диярләр миңа.

Алдан СѓРє У™Р№С‚У™Рј, түгел. Киресенчә, аның РєТЇРї кенә яклары минем үземә РґУ™ ошамый. Р›У™РєРёРЅ тормыш – шуның өчен РґУ™ тормыш СѓР», аның законнары минем СЏРєРё СЃРёРЅРµТЈ кәеф белән генә исәпләшеп тора алмый. У?Р№Рµ, тормышта Айдарлар РґР° бар. Т®СЂРЅУ™РєРјРµ алар, түгелме? Р›У™РєРёРЅ андыйлар бар Т»У™Рј, РґРёРјУ™Рє, тормышның Р±ТЇС‚У™РЅ яклары белән бергә аларның РґР° җырга кереп калырга хаклары бар. У? дөрес нәтиҗәне укучы ТЇР·Рµ ясый алыр РґРёРї уйлыйм мин – авызына С‡У™Р№РЅУ™Рї салганны көтеп утыра торган яшьтә түгел СѓР» хәзер.




I


«…Безнең Янбулат авылында Айдарлар бер РјРёРЅ генә түгел. РњРёРЅРµ РљУ™Т—У™ Шаяхмәт Айдары РґРёРї Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ. РќРё өчен РљУ™Т—У™ Шаяхмәт? Анысын менә хәзер белерсез. Берчакны шулай минем әти Теләче базарыннан безнең авылның Гыймай Сәләхиләренә утырып кайткан (безнең үзебезнең атыбыз СЋРє РёРґРµ шул). Барысы РґР° исерек булганнар тегеләр. Теләче базарына бар РґР° исереп С‚У™ кайтма, имеш. РЎТЇР· РёСЏСЂУ™ СЃТЇР· чыккан, Р±У™С…У™СЃ киткән. Дуамалрак кеше РёРґРµ минем әти: В«Р?С…, РёС‚ ашыйсым РєРёР»У™, У™РіУ™СЂ булса, бер РєУ™Т—У™ ашап бетерер идем», – РґРёРї әйтеп ташлаган. Авызы РёРїРёРіУ™ туймаган ярлы кешене котыртырга РєТЇРї РєРёСЂУ™РєРјРµ СЃРѕТЈ! Тегеләр менә тотыналар кыздырырга: «Бетерәсеңме РґУ™ бетерәсеңме?В» У?ти: «Бетерәм булгач бетерәм». «Бетерсәң, СЃРёТЈР° бер РєУ™Т—У™, бетермәсәң, СЃРёРЅ безгә бер РєУ™Т—У™В», – РґРёР»У™СЂ тегеләр. Шалт та шолт. Кайталар РґР° җиңел кулдан бисмиллаһи Аллаһе әкбәр… бер РєУ™Т—У™РЅРµ егалар РґР° суялар. Башкасын белмим, У™РјРјР° Р»У™РєРёРЅ әйткән сүзеннән кайтмый торган РёРґРµ минем әти. Бер РєУ™Т—У™ итен бер утыруда ашаган РґР° бетергән шул. У?ле җитмәсә, кичкырын кайдандыр алып, тагын бер стакан аракы төшергән РґУ™, РЎУ™Р»У™С…РёР»У™СЂРіУ™ барып: «Аның шулпасы РґР° булырга тиеш, РЅРёРіУ™ шулпасын бирмисез», – РґРёРї РґСѓ кубарып Р№У©СЂРіУ™РЅ.

У?РЅУ™ шуннан бирле безне «кәҗәнекеләр», «кәҗә Шаяхмәтнекеләр» РґРёРї Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ. Хәер, төкерергә. Авылда кушаматсыз кеше буламыни? РљУ™Т—У™ Шаяхмәт малае гына булсам РґР°, үскәнмен әле. Таякны ат итеп уйнауларны, мулла бакчасыннан алма чәлдерүләрне СЃУ©Р№Р»У™Рї тормыйм. Алма РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, безнең Янбулат авылына берчакны шулай алма сатучы килде. У?ллә шуннан башлап РєРёС‚У™СЂРіУ™РјРµ? У?Р№, шуннан башлап китимче әле. Р?юль ахырлары РјРёРєУ™РЅ, август башларымы, У™Р№Рµ, алма сатучы килде. Аты яхшы – тимгел-РєТЇРє. Ялы – көлтә төсле, утырып кына тора. Шлеясе-йөгәне – барысы РґР° тәңкәле. Арбасын карага буяган, тимерле арба. У? арбада – зур-Р·СѓСЂ У™СЂТ—У™Р»У™СЂ, әрҗәләрдә – берсеннән-берсе эрерәк алмалар. Кып-кызыл. РЈР» РёСЃРµ, СѓР» исе… бөтен авылга җәелде РёСЃРµ. Госман, безнең күрше малай, РёСЃ СЃРёР·У™СЂРіУ™ РґРёРіУ™РЅРґУ™ аннан РґР° Т—У™Т»У™С‚ кеше СЋРє РёРґРµ. Алма РёСЃРµ РёТЈ элек аның РєСѓСЂРЅРѕСЃ борынына барып кергән, СѓР», читән өстенә басып, РјРёТЈР° кычкырды:

– У?й… Айдар, алма сатучы килгән. У?Р№РґУ™, киттек!

Йөгердек без. Алма сатучы, атын җай гына атлатып, урам буенча бара РґР° бара, ТЇР·Рµ: «Алма сатам, ал-РјР°!» – РґРёРї кычкыра. Кешеләр РєТЇР±СЂУ™Рє җыела төшкәч, атын туктатып, сату РёС‚У™ башлый. У? безнең авыл кешеләре, дөресен әйтим, алманы элек-электән Р±РёРє яраталар. Карты-карчыгы, баласы-чагасы, килене-кызы – барысы РґР° йөгерә. Кайсының кулында РёРєРµ-У©С‡ йомырка, кайсысы чиләк төбенә салып ясмык алып чыга, У™ кайбер шуграк малайлар әбиләренең сәдакага РґРёРї адарынып куйган РёРєРµ тиенлек, У©С‡ тиенлек бакырларын чәлдереп чабалар. У?Р±РёР»У™СЂРµ артларыннан капка төбенә чыгып кычкырып кала: «Сәдакага дигәнем генә РёРµ, кая алып олактың, муеның астыңа килгере!В» У? алма сатучы, мондый шау-шуларга бер РґУ™ РёСЃРµ китмичә, товарын мактап-мактап сата РґР° сата. Т®Р·Рµ РґУ™ Р±РёРє РєУ©СЏР· кеше РёРґРµ шул, РєР°Т»У™СЂ. Каракүл бүрекне кыңгыр салган, өстендә трико РєУ™Р·У™РєРё, РєУ™Р·У™РєРё кесәсеннән сәгать чылбыры салынып тора, У™ телгә РґРёСЃУ™ТЈ, товарын мактарга РґРёСЃУ™ТЈ, авызына шайтан төкергән РёРЅРґРµ. «Бу алманы сез РјРѕТЈР° чаклы күрмәдегез, моннан СЃРѕТЈ РєТЇСЂУ™С‡У™Рє түгелсез, алып калыгыз», – РґРё. Безнең авыл кешеләренә шул Т—РёС‚У™ кала, этешә-төртешә кабаланалар. РЇРЅУ™СЃРµ, РјРёТЈР° үлчә РґУ™, РјРёТЈР° үлчә.

Без, малайлар, арба артыннан ияреп йөрибез. Алманың исен иснәгән өчен акча сорамыйлар, алманың үзен алырга акчабыз юк, арба артыннан да ияреп йөрмәгәч, безгә ни кала соң?

Атын күргәнмен, арбасын күргәнмен, алмасын күргәнмен, ә менә алма әрҗәләре арасында кысылып утырган кечкенә генә кызны, түгәрәк ак беләкле, кап-кара күзле, башына салам эшләпә кигән кызны моңа чаклы күрмичә торганмын. Алма сатучының үз кызыдыр инде ул, шөпшә төслерәк икән. Алай дисәң, шөпшәнең күзләре кара булмый бугай. Нинди була соң әле шөпшәнең күзләре? Аты әйбәт, арбасы әйбәт, алмасы әйбәт, ә кызы барыннан да әйбәтрәк. Шөпшә төсле дип юри генә әйттем мин, бөтенләй шөпшә төсле түгел.

Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ алма карыйлар, РјРёРЅ кыз карыйм. Кыланчык РЅУ™СЂСЃУ™ РёРєУ™РЅ, эшләпәсенә ал лента Р±У™Р№Р»У™РіУ™РЅ булган. Безнең авылныкы булса, РјРёРЅ аның СѓР» эшләпәсен С‡У™РЅС‡У™ бармак белән эләктереп алыр идем РґУ™ У©Р№ түбәсенә атып бәрер идем. «Алып Р±РёСЂВ» РґУ™ «алып Р±РёСЂВ» РґРёРї, соңыннан минем тирәмдә тик бөтерелеп йөрсен. Безнең авылныкы түгел шул. У?ллә, алма караган булып, якынрак килеп караргамы? У?тисе күрер РєР°Т»У™СЂРЅРµТЈ. Алма чәлдерергә Р№У©СЂРёСЃРµТЈ, РґРёРї, борынга чиртер. Шулай РґР° арбага якынрак елышам, арт карамага тотынам. Бушаган У™СЂТ—У™Р»У™СЂРіУ™ РїРѕСЃР° төшеп, кызга якыннанрак карап торам. Шактый СѓРє озак карап торам, У™ СѓР» РєТЇСЂРјРё РґУ™ РєТЇСЂРјРё. У? күрсен РёРґРµ, РєР°Т»У™СЂ. Бер РґУ™ булмаса, әтисе күрсен РёРґРµ. У? болай берсе РґУ™ РєТЇСЂРјРё. У?ллә арба тәгәрмәченә басып караргамы? Бастым. РљРёРЅУ™С‚ үсеп киттем. Кызны хәзер колак йомшакларына чаклы РєТЇСЂУ™ башладым. У?ллә агач ботагында алма белән бергә үстеме РёРєУ™РЅ СѓР»? Битләре РЅУ™РєСЉ алма төсле. Чәчен Р·У™ТЈРіУ™СЂ лента белән кушып ТЇСЂРіУ™РЅ, маңгае ап-ак, РєТЇР·Р»У™СЂРµ түгелергә торган төсле. У? ТЇР·Рµ шул кечкенә генә куллары белән үлчәү тәлинкәсе тирәсендә маташкан була. Герләр алып сала, алма тутырыша, РјРёРЅРµ ичмасам бар РґРёРї С‚У™ белми. Ачуымны китерсә, С‡У™С‡ үргеченнән тартырмын әле. Уйлавым булды – тартуым булды. Карамас җиреннән карады кызың. Карады, аннары көлеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. Тешләре уенчык төсле ап-ак. Алма ашап шулай агарып беткәндер РёРЅРґРµ СѓР», РґРёРј эчемнән генә. У? үзем, күземне терәп, карап тик торам. Кыз үлчәү тәлинкәсе тирәсендә бераз маташты РґР° тагын борылды, тагын РјРёТЈР° карады. Бу юлы РёРЅРґРµ РјРёРЅ аның Р±РёС‚ очындагы кечкенә миңенә чаклы күреп калдым. У?Р№Р±У™С‚ кыз, У™Р№Р±У™С‚. Безнең авылныкы булса, РјРёРЅ аның хәйләсен табар идем, колак йомшагыннан гына тешләп алыр идем, безнең авылныкы түгел шул.

Дөресен генә әйткәндә, әллә ни эшләдем мин. Алманың исен сизми башладым, үземнең Кәҗә Шаяхмәт малае гына икәнлегемне оныттым, ә Госманнар әнә һаман шул тирәдә чуалалар. Берсе, берәүгә дә сиздермичә, эләктерде дә бугай, ахры. Алма сатучы килер дә китәр, иптәш малайлардан аерылырга ярамый. Ачык авыз, дип, соңыннан үртәп йөдәтүләре бар үземне.

Мин арбадан бер читкә китәм, берсенә дә карамаган бер төс белән басып торам. Кыз күтәрелә дә карый, тешләрен күрсәтә. Үзем дә сизми калганмын, минем дә тешләр күренеп киткән тегеңә, шуның артыннан озак та тормады, ул кыз бик зур, бик матур бер алманы сайлап алып, әтисе күрмәгәндә генә, миңа атып бәрде.

Мин инде бик әйбәтләп кенә тотып алдым. Аннары нәрсә булган – берсен дә белмим. Ни өчен дисәң, кинәт башым әйләнеп китте минем, өйгә йөгердем. Малайларның әйтүенә караганда, аннары ул алма сатучы, атын җай гына атлатып, безнең авылдан чыгып киткән. Кая киткән? Берәү дә белми. Авылдан чыккан чакта, аның кызы бушаган әрҗәләр өстенә утырып, арбадагы бөтен әйберләрдән, әтисенең үзеннән дә, атның дугасыннан да биегрәк булып, озакка, бик озакка чаклы күренеп барган. Аның зәңгәр ленталары белән җил уйнаган, ә ул үзе басу капкасын чыкканнан соң да каерылып-каерылып безнең авыл ягына таба карап барган.

У? Госман, РєСѓСЂРЅРѕСЃ борын, РјРёРЅРµ мыскыл итмәкче була. «Алма сатучының кызы алманы СЃРёТЈР° РґРёРї атмады, үлчәү тәлинкәсенә салам РґРёРіУ™РЅРґУ™, кулыннан ялгыш төшеп китте», – РґРё. Юри У™Р№С‚У™ СѓР». Ялгыш кына төшеп киткәч, РЅРёРіУ™ СЃРѕТЈ СѓР» минем кулга килеп СЌР»У™РєРєУ™РЅ, РЅРёРіУ™ Госман кулына СЌР»У™РєРјУ™РіУ™РЅ?

Дусын РґСѓСЃ та СЃРёРЅ, Госман, шулай РґР° әллә РЅУ™СЂСЃУ™ генә бар СЃРёРЅРґУ™. РќРёРіУ™ РёРЅРґРµ кешене алай ТЇСЂС‚У™СЂРіУ™? Бүген алма сатучы узган, РёСЂС‚У™РіУ™ кыяр сатучы узар. Безнең Янбулат урамы РєРёТЈ РёС‡ СѓР». Шулай РґР°, РєТЇРї бәхәсләшеп тормыйча, У™Р№РґУ™, СЃСѓ кереп кайтыйк әле. У?ллә РЅУ™СЂСЃУ™, Р±РёРє эсселәп торам РјРёРЅ бүген.

РљТЇР· ачып йомганчы без, Госман белән РёРєУ™ТЇ, тегермән буасына СЃСѓ керергә йөгерәбез. У? теге алма һаман кулымда.




II


Аннары ул менә болай була.

Кыш узып, СЏР· җиткәч, сабан С‡У™С‡ТЇР»У™СЂРµ беткәч, безнең яктагы авылларда, борынгы гадәт буенча, җыеннар, Сабан туйлары башланып РєРёС‚У™. Яшь киленнәр чүпләмле сөлгеләрен әзерлиләр, колмак турында, сыра утырту, бал әчетү турында СЃТЇР· китә – алары аның олы кешеләр эше. У? Р±РёС‚ Янбулат авылында безнең ише койрыксыз әтәчләр РґУ™ җитәрлек. Хәер, Госман белән без әллә кайчан СѓРє сөйләшеп куйдык РёРЅРґРµ. Җыеннар башланса, ат йөгертергә барабыз. РўРёР·СЂУ™Рє җитсен генә.

РљУ©С‚У™ торгач, җитте тагын. Элек безнең авылда җыен булды – бездә шауладылар, аннары күрше авылларда җыен булды – аларда без шауладык. У?ти, ат йөгертергә барасы булма, РґРёРї, алдан СѓРє колак итемне ашап куйган РёРґРµ РґУ™, әче бал пары кереп кызып киткәч, әти РјРёРЅРµ оныткан, мин – әтине. Безнең якта шундый итеп әчетәләр балны, эчкәннән СЃРѕТЈ баш туктый, аяклар гына эшли башлый. У? минем әти СѓР», туры килгәндә, әче балны «мичкәсенә чумыймсана» РґРёРї СЌС‡У™ торган кеше.

Теләсә РЅРё булсын, быел теләгемә ирештем. Җиңел сөякле малай, РґРёРї гел РјРёРЅРµ СЌР·Р»У™Рї Р№У©СЂРёР»У™СЂ. Р У™С…У™С‚ С‚У™ СЃРѕТЈ ат өстендә РєРёР»ТЇ! Бөтен халыкның РєТЇР·Рµ СЃРёРЅРґУ™. Атның кайнар ялы СЃРёРЅРµТЈ битеңә сирпелә. У? алда, биек колга башында, берсеннән берсе матур булып сөлгеләр күренәләр. Кайдадыр кычкыралар: «Каула, Айдар, каула!В»

Йөри торгач, без Мамалай җыенына ук барып чыктык. Анда Госманның анасы белән бертуган апасы бар икән, аларга кереп, бераз сыра эчтек. Сыраларына нәрсә булса да берәр усал нәрсә кушканнар булса кирәк – эчкәч, кәеф килеп китте. Аякны тыеп торып булмый, кәҗә бәрәне кебек гел сикерәсем генә килә. Кеше ничектер, мин үзем азрак кәефләнсәм, шулай инде, юкка Кәҗә Шаяхмәт малае түгел, күрәсең. Тыпырдап йөри торгач, арадан берәр таныш-белеш килеп чыгуы да бар. Былтыр әнә алма сатучының кызы күңелне әллә нишләтеп китте бит. Төшкә кереп йөдәтеп бетерде, каһәр. Күземне йомар хәлем юк, әллә кайдан гына килеп чыга да тешләрен күрсәтеп тик тора. Ничек кенә булмасын, җыенда рәхәт.

Кызлар тирәсендә чуалып йөри торгач, бер усал хатынга очрап, аның белән талашып та алдык. Кулы бар, имеш, аның, кашытсаң, арканы кашыйсы. Хәер, төкерергә. Шуның өчен җыен ич ул. Шулай да хурландым, әй. Белгән малайлардан, Госманнан ару түгел. Госман ул, үзенә күрә курнос танау түгел, авызын ерып кешене мыскыл итәргә генә тора.

Бөтен кешеләрдән аерылып, СЏРїР°-ялгызым, бер читтә РїУ™РєРµ белән юнышып йөрдем. Үзем шулай Р№У©СЂРёРј, үзем уйланам: матур кызлар РЅРёРіУ™ болай СЃРёСЂУ™Рє булалар РґР°, У™РЅУ™ шундый усал хатыннар РЅРёРіУ™ РєТЇРї булалар? У? Р±РёС‚ киресенчә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ.

Р™У©СЂРё торгач, онытылып кала язганмын, ат җибәрер вакыт җиткән РёРєУ™РЅ. РўРёР·СЂУ™Рє мәйданга, халык арасына йөгердем. Госман РёРЅРґРµ бер атка менеп С‚У™ алган. Колагына яулык Р±У™Р№Р»У™РіУ™РЅ, ал күлмәген балкытып, атның аякларын кыздырып Р№У©СЂРіУ™РЅ була. У? РєТЇР·Р»У™СЂРµ халыкта. РЇРЅУ™СЃРµ, РєТЇСЂУ™Р»У™СЂРјРµ аны. Яратмыйм шулай болганып Р№У©СЂТЇРЅРµ. Йөреп-йөреп беренче килсәң, тагын бер С…У™Р». У? РёТЈ актыктан сөйрәлергә калсаң, егыл РґР° ТЇР» РёРЅРґРµ. Р?ТЈ яхшысы – егетлекне РєРёРЅУ™С‚ РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ, кеше көтмәгәндә РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ. РЇР·РіС‹ яшен төсле ялтырыйсың, аннары югалсаң РґР° ярый.

Хәер, РЅРё генә булса РґР°, Мамалайда булмасын РёРЅРґРµ. Теге усал хатын белән талашканнан СЃРѕТЈ, РЅРёРЅРґРё егетлек турында уйлап торасың РґРё? Шулай РґР° колакларым РёСЃУ™РЅ РёРєУ™РЅ әле. «Кая, минем атны кем алып бара?В» РґРёРіУ™РЅ бер тавыш ишетеп калдым. Р?келәнеп торулар бөтенесе коелды: «Бир, абый, үзем!» – РґРёРї кычкырдым. Р?РєРµ минуттан РјРёРЅ РёРЅРґРµ ат өстендә идем.

Атның аякларын кыздырып тормадым. Хуҗасы ТЇР·Рµ РґУ™ таякны тиз сындырырга ярата торган кеше РёРєУ™РЅ. В«У?нкәсен Р±РёРє чая мал РґРёРї сатканнар РёРґРµ. Йөрәгендә булса, аягында булыр. У?Р№РґУ™, атлан РґР° кит», – РґРё. Аты болай җиңел күренә. Тояклары РґР° С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє, борын тишекләре РґУ™ парлы, бәлки, РЅУ™СЂСЃУ™ булса РґР° чыгар.

Китә башлагач, атның иясе, мине туктатып, колагыма тукыды:

– Кара аны, баш килерлек булмаса, хайванны юкка яндырма. Тот та аермадан ук сулга каер, авылның аргы башында мин үзем каршы алырмын.

Җавабым юк, дөрес сүз. Булмастайны камчылаудан ни файда? Киттек. Барыбыз җидәү: Госман, мин, калганнары ят малайлар. Атлар барысы да күрер күзгә ягымлы маллар. Уйнаклап кына баралар. Арада бер озын торыклы байтал мине бигрәк тә куркыта. Еш-еш пошкыруыннан, башын чайкап баруыннан ук сизенәм – үткен хайван булса кирәк.

Малайларның үзара сөйләшеп барулары да колагымны кытыкламый түгел:

– Кибәхуҗалар килмәс диебрәк чыккан идек, болай булгач, безнең борынга суктыгыз инде сез.

– Без сукмадык, байтал сукса сугар.

Аннары алар эч пошыра торган татулык белән тагын ниләрдер сөйләшәләр. Мин бер дә дәшмим. Дәшә алмыйм мин. Кешеләрнең үзеңнән узып китүләре турында алдан ук мондый тыныч итеп сөйләп бару өчен, эчеңдә җаның булмаска кирәк. Яратмыйм мин мондый татулыкны! Йә дәшмим, йә сугышам.

Госман тегеләр белән сөйләшеп бераз бара да, аннары, арткарак калып, атын минеке белән тигезли. Сер итеп кенә әйткән төсле, авыз эченнән генә пышылдый:

– Монда, малай, СЂУ™С‚ чыгара алмабыз, ахрысы, без. Барысы РґР° шомарган таш күренә. У?РЅУ™ теге кашка байтал У™Р№Р»У™РЅУ™-тирәдә бер атны РґР° чыгармый, РґРё.

– Күренер әле, барып карыйк, – дим мин, сүзне юри кыска тотам.

Бераз җир сүзсез барабыз. Бу сүзсезлек Госманга ошамый, ул, атын сикертеп, алгарак китә.

Барып җиттек. Тезелдек. Чыктык. Башта бер-ике чакрым җирне барыбыз да тигез килдек дип әйтерлек. Бу араны атлар җиргә түгел, хәйләгә басып килделәр. Бер-беребезнең чамасын тарттык, йомшак якларны капшадык. Госман, чыгу белән дип әйтерлек, камчысын айкый башлады, ара-тирә йөрәксеп кычкырып та җибәрә, тик шулай да ул берәүне дә куркытмый. Аның түшәмен без шунда ук күрдек. Моннан соң ул, ничаклы тырышса да, артык сикерә алмаячак. Ул бездән бер җир буе дип әйтерлек алда бара, тик шулай да мине ул түгел, арттан уйнаклап килүче теге кашка байтал шикләндерә. Үз атымның чамасы үземдә, камчы тидерергә ашыкмыйм – бар нәрсәнең дә вакыты була бит.

Ниндидер юл аермасын үттек, берәү шунда кинәт кенә «Һа!» дип кычкырып җибәрде, колагыма җил бәрелде, тояклар ачу белән тупырдадылар. Күземне ачып йомарга өлгермәдем – кашка байтал минем алга атылып чыкты. Аның арт тоякларыннан балчык атылып минем битемә бәрелде, бераз вакыт күземне ача алмыйча бардым, – ә күзне ачарга вакыт бик җиткән иде.

Алда, берничә чакрым ераклыкта, колга башындагы сөлгеләр чагылып киттеләр. Күренделәр, аннары тагын югалдылар. Хәйлә бетте, безнең аяк астында хәзер җир, җитмәсә тагын, нинди җир! Йә күтәрә ул, йә башыңны яра. Мин ике бармагымны тешемә кысып сызгырып җибәрдем һәм беренче мәртәбә атыма камчы селтәдем. Уен түгел икәнлекне ат та сизенде булса кирәк, кинәт сикереп алды, мин чак кына артка очып калмадым. Күз алдымда нәрсәләрдер тиз генә яктырып киттеләр, кинәт сүнеп калдылар, битемә үз атымның әчкелтем пары килеп бәрелде. Тагын шул: теге аермадан узып, бер-ике генә сикердем – Госманның артына килеп бастым. Аның атының ухылдавы ишетелә – бу дәртлелек түгел, хәлсезлек билгесе. Минем Госманнан көләсем килде, тик көлгәнче тагын бер сикерәсе бар иде әле. Атыма тагын бер селтәнеп җибәрдем – без хәзер бер тигезлектә барабыз. Тагын бер селтәнсәм, мин аны артка калдырачак идем. Госманга бу ошамады. Атына шәп кенә пар өстәмәкче булып селтәнде дә, минем атның алга сузылып бара торган борынына сукты. Күземә кинәт кан бәрелде – күрә дә, уйлый да алмадым. Ачу белән ярсып, Госманның битенә камчым белән селтәп җибәрдем. Ул чайкалды, аты өстеннән очып төшеп калды. Соңыннан гына белдем, каты сугылган икән мескенгә, алты ай буена яңагын бәйләп йөрде, ә соңыннан гомерлек яра эзе калды.

Госманнан, тагын берничә ярканаттан җиңел генә узып китсәм дә, кашка байталдан узу ансат булмады. Ул сөлек төсле сузылган, ничектер агып бара. Өстендәге малае да боҗыр күк. Кадакланган шикелле утырган да, кулларын як-якка болгаштырып, очып кына килә. Атны борчымый, телен белгән төсле, әллә нидә бер кычкырып кына җибәрә.

Сөлгегә килеп җитәргә ярты чакрым чамасы җир калганда, без икебез дә бер тигезлектә бара идек. Мәйдандагы халыкның умарта корты төсле гөжләве ишетелә башлады. Кемдер ярсулы тавыш белән: «Каула, Айдар!» – дип кычкырып җибәрде. Кауларга кирәк икәнен мин үзем дә бик яхшы белә идем, шулай да ул ярсулы тавыш ярап куйды, тартып алган төсле булды ул. Мин тешләремне кысып селтәнеп җибәрдем, нидер аугандай булды, боҗыр күк малай артка шуды, сөлгегә ярты җир буе калды дигәндә, минем атым кашка байталның алдына сикереп чыкты. Күзләремә яшь килде – үзем өчен түгел, кашка байтал өчен.

РњРёРЅРµ ат өстеннән кочаклап алдылар, У™ атның муенына Р±РёРє озын сөлге эленде. Кайсысыныкы булгандыр, У™Р№Р±У™С‚ сөлге РёРґРµ СѓР». У?ле хәзер РґУ™, авылны, балачакны РёСЃРєУ™ төшергән минутларда, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ белән бергә РєТЇР· алдымда һаман шул кызыл башлы озын сөлге җилфердәп тора кебек…

У?йтерсең Р»У™ әллә РЅРё эшләгән, РјРёРЅРµ СЂУ™С…РјУ™С‚ белән коендыралар гына. Аннары РєРѕСЂС‹ рәхмәттән юеш әче балга күчәбез. Атның хуҗасы – Р?смәгыйль абзый РґРёРіУ™РЅ кеше – кайдадыр күргәнем РґУ™ бар РєТЇРє үзен. Аема-ваема куймыйча, РјРёРЅРµ үзләренә кунакка алып килде. Бай гына кешеләр РёРєУ™РЅ, У©Р№Р»У™СЂРµ калай түбәле, капкалары буяулы, РёРґУ™РЅРЅУ™СЂРµ РґУ™ буяулы, – РјРёРЅ элек басарга РґР° кыймый торган идем РґУ™, бераз кунак булганнан СЃРѕТЈ биеп С‚У™ җибәргәнмен тагын.

Р?смәгыйль абзый ТЇР·Рµ РіР°Т—У™Рї дәртле кеше РёРєУ™РЅ, РјРёРЅРµ җырлый-җырлый эчерә. РЈР» җырлаганда, РјРёРЅ аның авызына карап утырам. Р?реннәре әллә ничек, РјРёТЈР° таныш төслерәк селкенә, кайда гына күрдем СЃРѕТЈ РјРёРЅ Р±Сѓ кешене? Хәтерләп карыйм – юк, берни РґУ™ РёСЃРєУ™ төшми. Барысы РґР° юылган. Мамалай балын эчкәнем СЋРє РёРґРµ, шулай РёРєУ™РЅ шул, барысын РґР° юып төшерә РёРєУ™РЅ.

Ашагач-эчкәч, мин инде кайтып китмәкче булып ишеккә карый башладым. Кунак булу рәхәтен рәхәт тә, шулай да ишек дигән нәрсә бар бит дөньяда. Кергән ишектән вакытында чыгып китә белергә дә кирәк.

РўРёРє Р?смәгыйль абзый минем СЃТЇР·РЅРµ ишетергә РґУ™ теләмәде. Бүген бездә кунарсың, РёСЂС‚У™РіУ™ ихтыярың, теләсәң кая бар, РґРё. У?ллә чынлап, әллә СЋСЂРё У™Р№С‚У™: кичен менә кызлар уенына барырсың, РґРёРї ычкындыра. РҐУ™Р№Р»У™РєУ™СЂ төлке СЃРёРЅ, Р?смәгыйль абзый, бер утырып бал эчтек, РјРёРЅРµ колак йомшакларыма чаклы белеп бетердең. Кайдан белгән СЃРѕТЈ СѓР» минем кызлар яратканны?! Шулай РґР° РјРёРЅ сүземне Р±РёСЂРјРёРј: «Китәм булгач РєРёС‚У™РјВ», – РґРёРј. Р?смәгыйль абзый үзенекен: В«Т–РёР±У™СЂРјРёРј булгач Т—РёР±У™СЂРјРёРјВ».

Мамалай балының тагын бер РіР°Т—У™Рї СЏРіС‹: эчкәч, аяклар тик тормый РёРєУ™РЅ. Биегән булдым, селкенгән булдым, У™ аяларым һаман тыпырдап торалар. Р?меш, аларга СЌС€ тап. Р?шегалдына чыгып киттем. Матур гына бакчалары бар РёРєУ™РЅ. Алма, шомырт, РјРёР»У™С€, карлыган, чия – баш тыккысыз. Шулай РґР° кердем. Аптырап тик торам. Дөресрәге, бүрегем белән РєРёТЈУ™С€ РёС‚У™Рј: РєРёС‚У™СЂРіУ™РјРµ, калыргамы? РљРёС‚У™СЂ идем, баллары Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚, аннары тагын кызлар уйнаган Т—РёСЂРіУ™ РґУ™ барасы РєРёР»У™. Китмәс идем, РјРёРЅ аларга кем? РљРѕСЂС‹ бер тыпырдавык. Р?РґУ™РЅ таптаучы. Шулай уйланып, бүрек белән РєРёТЈУ™С€ итеп торганда, РєРёРЅУ™С‚ бер яфрак селкенеп китте. Аннары икенче яфрак селкенеп китте. Аннары РєСѓРµ булып, С‚У©РїС‚У™РЅ чыгып ТЇСЃРєУ™РЅ бер карлыган агачы дерелдәп РєСѓР№РґС‹. Карлыган агачы белән бергә минем Р№У©СЂУ™Рє С‚У™ дерелдәде. РќРё булыр Р±Сѓ? Басып тик торам. РњРёРЅРЅУ™РЅ РєРёТЈУ™С€ шул: андый хәвефле минутларда басып тик торудан РґР° файдалысы СЋРє РёРєУ™РЅ. Карлыган агачы тагын селкенде, РјРёРЅ РЅРё РґРёРї әйтергә РґУ™ өлгерми калдым, бер РєСѓР» күренде. Кечерәк кенә РєСѓР». Башта РјРёРЅ аны РєРѕС€ РґРёРї торам, РєСѓР» РёРєУ™РЅ. Кызлар кулы булырга РєРёСЂУ™Рє, йөрәгем шулай РґРё. Басып тик торам. Башыма бер карлыган ботагы килеп төште. Тагын берәү. Тагын. «Шаярмагыз!» – РґРёРї кычкырып җибәрдем. Ничек кычкырмаска РґРё СЃРѕТЈ, СѓР» Р±РёС‚ бөтен карлыган агачын сындырып бетерер. У? теге РєСѓР» шаяра РґР° шаяра.

Мамалай балының сез белми торган тагын бер гаҗәп ягы: карлыган бакчасында калтыратып калдыра икән. Калтырап тик торам, әй. Шулай да бераздан атладым. Үзенә таба якынлашуымны күргәч, теге кулның иясе агач төбеннән кинәт пырхылдап килеп чыкты. Ул – карлыган агачының теге ягында, мин бу якта. Карлыган агачы безнең билебездән генә.

– Мин сиңа бервакытны алма белән бәргән идем, исеңдәме? – ди ул, вак кына тешләрен күрсәтеп көлә.

Карлыган агачы безнең билебездән генә, кыз инде шактый ук үскән, күкрәге беленеп килә.

– Сез безнең авылга алма сатарга килгән идегез, – дим мин.

РЈР» арада баскыч төбеннән «Вәсилә, СЃРёРЅ кайда? УЁР№РіУ™ кер» РґРёРіУ™РЅ тавыш ишетелә. Шулай итеп шул, РєРѕС€ дигәнем Р’У™СЃРёР»У™ булып чыкты. У?Р№Р±У™С‚, Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚.

Р’У™СЃРёР»У™ китмәкче булды, китмәде, тагын посты. У? бераздан пышылдаган тавыш белән:

– Син китмә! Кун бездә, кун, – дип, кыска-кыска гына итеп әйтеп куйды. Үзе тагын карлыган агачы төбенә посты. Мин ни дип әйтергә дә өлгерми калдым, ул агачларга поса-поса бакчадан чыкты да йөгереп өйгә кереп китте.

Узган елдан бирле байтак кына су аккан, аз-маз гына акыл да кергән, шуның өстенә тагын Сабан туе вакыты, кош дигәнем Вәсилә булып чыкты, Вәсилә дигәнем минем төшемә кереп йөдәтеп бетергән алма сатучы кызы икән, болай булгач, коры идән таптаучы гына түгел инде мин.

УЁР№РіУ™ кердем РґУ™ Р?смәгыйль абзыйны күреп әйттем:

– Бүген кунам РёРЅРґРµ РјРёРЅ сездә, Р?смәгыйль абзый, – дидем.




III


Кундым. У? кунмаган булсам яхшырак буласы РёРєУ™РЅ. Р’У™СЃРёР»У™ аш У©Рµ белән РёРєРµ арада әле анысын, әле монысын ташыган булып чабулап Р№У©СЂРґРµ РґУ™ РєРёС‡ белән, СЏТЈР° күлмәкләрен киеп, ишегалдында бөтерелергә тотынды. Чандыр гына кыз, Р±Сѓ хәтле купшылык кайдан килгән диген. Чәчләрен ленталар белән РєТЇРјРіУ™РЅ. Өстендә аклы күлмәк. Җитен С‡У™С‡У™РіРµ төсле вак-вак кына Р±РёР·У™РєР»У™СЂ төшкән. Челтәрләп, иңбашларына каплавычлар салындырып теккән алъяпкыч.

Үзем унбиш яшьлек малай, ә эчемдә шайтан утыра. «Кысып карарга иде бу кызны, сыңар учка сыеп бетәр иде микән?» – дип уйлыйм эчемнән генә.

Аннары алар күрше кызлары белән, чыр-чу килеп, әллә кая чыгып киттеләр. Р?шегалды бөтенләй бушап калды. Капка төбенә чыктым. Утырып тордым. Аннары әйләнеп кергән булдым. У? Р’У™СЃРёР»У™ күренми РґУ™ күренми. Йолдызлар күренә башладылар. У?ллә РЅРёРЅРґРё РіР°Т—У™Рї йолдызлар. Т®Р·Р»У™СЂРµ яшькелт, ТЇР·Р»У™СЂРµ баш очында гына диярлек, катырак җырлап Т—РёР±У™СЂСЃУ™ТЈ, өстеңә коелырга торган төсле. Безнең Янбулат авылында мондый йолдызларны Т»РёС‡ күргәнем СЋРє РёРґРµ минем. Чынлап та, әллә РЅРёРЅРґРё генә булды СѓР» РєРёС‡.

Шул кичне, иптәш кызлары белән уйнап кайтышлый, Вәсилә, минем янга туктап, миннән:

– Син ни атлы? – дип сорады.

Мин исемемне әйтеп өлгермәдем, ул, балаларча чытлыкланып, икенче сүзгә күчте:

– Безнең атны тәки баш китердең бит син. Ничек курыкмадың?

Мин ни дип тә әйтә алмадым, ат өстендә килү кызлар белән сөйләшүгә караганда чүп кенә икән. Вәсилә, үзе шулай чикерткә генә булса да, батыр булып чыкты. «Ник сөйләшмисең, сөйләш, сөйләш инде!» – дип, минем янымда бөтерелеп торды да, ахырында миңа кулы белән төртеп, ишегалдына йөгерде. Сөйләшә алмасам да, кулга киткәч бирешмим инде мин. Песи төсле сикереп торуым булды, кызыйны капка баганасына китереп кысуым булды. Чырылдаган була, үзе шундый җиңел, шундый җиңел!

– Безгә тагын кил, яме, Айдар! – ди бу миңа.

Юк, РјРёРЅ аларга СѓР» Т—У™Р№РЅРµ тагын бара алмадым. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, киемем У™Р№Р±У™С‚ түгел минем, оялдым. РЈР» чук төсле, У™ РјРёРЅ әти кәзәкиеннән бозып теккән кыска җиңле камзулдан. Бөтерелеп йөрер-йөрер РґУ™, ахырында бер РєУ©РЅРЅРµ әйтер: «Син, малай, әтиеңнең камзулын киеп, минем тирәдә Р№У©СЂРјУ™ әле», – РґРёСЏСЂ. У?йтмәсә РґУ™, үзем беләм РјРёРЅ: кызлар сөйсен өчен, РёТЈ элек бер пар ялтыравыклы итек, бер тужурка, сатин күлмәк, хәтфә РєУ™Р»У™РїТЇС€ кирәк…

Т–У™Р№РіРµ эшләрне бетергәч, РёТЈ кимендә У™РЅУ™ шуларны эшләп кайту нияте белән шахтага РєРёС‚У™СЂРіУ™ булдым. У?ти белән У™РЅРё каршы торып караганнар РёРґРµ РґУ™, авызларын тиз томаладым. Җилкәм үсте, СЃРёРЅРµТЈ РёСЃРєРµТЈРЅУ™РЅ бозып теккән камзулга сыймый башладым, дидем. Шуннан ТЇР·Р»У™СЂРµ аңладылар тагын. Р­С€ хәзер конторда, паспорт алуда. Баштан СѓРє шикләнгән идем, дөрес шикләнгән икәнмен, конторда күземне РґУ™ ачырмыйлар. Яшелрәк әле СЃРёРЅ, РґРёР»У™СЂ. Тагын бер-РёРєРµ Т—У™Р№ Янбулат кояшы астында пеш, аннары шахта тишегенә таман гына булырсың, РґРёРї РєУ©Р»У™Р»У™СЂ. Маташтырмагыз, бар пешүем җиткән минем, РєРёС‚У™Рј булгач РєРёС‚У™Рј. Контор идәннәренә төкермәдем РґУ™ ичмасам, паспортсыз РєУ©Р№РіУ™ киттем РґУ™ бардым.

Юлда Кәче авылы кешеләренә очрап, алар белән бардык. Безнең ярты авыл шахтада, үзебез урнаштырырбыз, диделәр. Яшькә яшь булсам да, буем бар минем, кулларым да бар. Кәче кешеләре ошатып ук куйдылар. «Молодец, йөрәгең җиткән», – диләр.

Голубовка дигән шахтага килеп җиттек. Чынлап та, Кәче кешеләре баскан икән үзен, килгән көнне үк җыелып эчтеләр, мин – бердәнбер Янбулат малае – бөтенләй югалып калдым. Эчтеләр, эчтеләр дә, аннары Эт бистәсе дигән урынга кайтып сугыштылар. Барысын да эчемә җыеп кына торам. Хәер, эчкә җыярлык әллә нәрсә дә юк. Кәҗә оясы чаклы гына өйләр, стеналары балчыктан, тәрәзәләренең ватылган өлгеләренә иске мендәрләр тыгып куйганнар. Ул бала, ул чебен – ерып йөргесез. Нужаны мин безнең авылда гына дип уйлаган идем, монда да бар икән ул нужа, монда әле озынрак сакаллысы саклап тора икән.

Беренче тапкыр клетка утырып шахтага төшкәндә әти белән У™РЅРёРЅРµ РёСЃРєУ™ алуымны, С…РѕРґРѕРєРЅС‹ТЈ түшәменә маңгаемны бәреп күземнән утлар күренгәнне, лавага кереп җиткәч лампам сүнеп, нишләргә белмичә аптырап калуымны язып тормыйм. Карт шахтёрлар У™Р№С‚У™Р»У™СЂ, башта СѓР» шулай була, РґРёР»У™СЂ. Беренче РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ үземне РґУ™ түгел, кешеләрне РґУ™ түгел, атларны кызганып йөдәдем. Сукыр атлар. Мескеннәр, гомерләре буена шунда Т—РёСЂ астында вагонетка тартып интегәләр РёРєУ™РЅ. РљТЇР·РіУ™ караган төсле карыйлар җаннарым. Боларга караганда безнең Т—РёСЂ өсте атлары кунак кызлары РёРєУ™РЅ. Якты РєРѕСЏС€ астында рәхәтләнеп эшлиләр, яшел тугайларда утлап Р№У©СЂРёР»У™СЂ. У? Сабан туйларында РёРЅРґРµ ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ ирек ача, кешене РґУ™ ирек ачтыралар. РљРёРЅУ™С‚ Р’У™СЃРёР»У™Р»У™СЂРЅРµТЈ чабыш атлары исемә С‚У©С€У™. Р?С…, атланыр идем РґУ™ туган-ТЇСЃРєУ™РЅ җирләремә кайтып РєРёС‚У™СЂ идем.

Атландым атның биленә,
Киттем сахра җиренә…

Р?С…!

Килүемә ун көннән артык түгел, әле беренче получканы да алмаган, ә күңел, читлеккә керәсе килмәгән кош төсле, әллә кайда очып йөри. Барысы да, барысы да синең өчен бит, Вәсилә! Аллы-зәңгәрле ленталар тагып, шомырт кара күзләреңне сирпеп, сикергәли-сикергәли әллә кайдан гына килеп чыктың да мине менә монда, җир астына китереп тыктың. Ялтыравыклы итекләр киеп кайтсам, үзеңнең дә үзәгеңне өзәрмен әле өзүен.

Өмет С‚У™ РєРёТЈ, кесә РґУ™ тирән, акча гына аз. Беренче получкадан СЃРѕТЈ «Бу нишләп болай гына?В» РґРёРї телемне кузгатмакчы булган идем РґУ™, арт яктан кемдер килеп иңбашымнан тотып алды. У?йләнеп карасам – Рахман абзый тора. Минем белән бергә килгән Кәче кешесе. Азрак төшереп С‚У™ алган ТЇР·Рµ, РєТЇР·Р»У™СЂРµ елтырый. РљУ©Р»У™ Р±Сѓ. «Маңгаеңда тир, аяк астыңда Т—РёСЂ РёСЃУ™РЅ булсын диген, тиле малай, акчаны РјРѕРЅРґР° санап кына Р±РёСЂУ™Р»У™СЂВ», – РґРё. Якташ итеп, ТЇР·Рµ белән яртыны сындырырга чакыра. Бармадым. Кешене белмим, минем ТЇР· исәбем үземдә. Кием-салымны рәтләрлек акча җыеп булса, РјРѕРЅРґР°, Т—РёСЂ астында тончыгып ятасым СЋРє. РљРёС‚У™Рј, буразнама кайтам. РўУ©РЅРЅРµТЈ С‚У©РЅ Р±СѓРµ йокламыйча, акчамны РёСЃУ™РїР»У™Рї чыктым, – РјРёРЅ РґРёРіУ™РЅС‡У™ түгел. Р?ртәгесен, Р±ТЇС‚У™РЅ бер кешене РґУ™ РєТЇСЂРјУ™РіУ™С‡, техникка Р±У™Р№Р»У™РЅУ™ башладым. «Ни өчен болай?» – РґРёРј. Шаркылдап РєУ©Р»У™ генә. «Безнең Т—РёСЂ астында РЅРё өчен болай РґРёРіУ™РЅ сорауга җавап Р±РёСЂТЇ гадәте СЋРє ул», – РґРё. Китте РґУ™ барды. Бары тик итекләре генә РєТЇР· алдымда ялтырап калды.

Тырышсам, әнә шундый итекләргә тырышам инде мин. Басканда шыгырдап тора торган булсын, кунычында кояш нуры уйнасын. Тик менә җир астында «Ни өчен?» дигән сорауга җавап бирмәүләре генә ярамый икән.

Эчмәдем, тартмадым, РёРєРµ ай РґРёРіУ™РЅРґУ™, саф СѓРЅР±РёС€ СЃСѓРј акча җыйдым. У? теге техникка һаман ачуым кабарып Р№У©СЂРё әле. Штраф РґРёРї, бөтенләй СЋРє РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ өчен минем У©СЃС‚У™РЅ язып чыгара РёРєУ™РЅ. Астан шулай язып чыгаргач, У©СЃС‚У™ СЃРёРЅРµТЈ белән сөйләшеп С‚У™ тормыйлар, билгеле. У?РіУ™СЂ шул Р»У™РіСЉРЅУ™С‚ төшкән штрафлары булмаса, минем акчам егерме Р±РёС€ СЃСѓРј булыр РёРґРµ РёРЅРґРµ. Получка саен кесәдә икмәклек-тозлык, чәйлек-шикәрлек калдырам РґР°, калганын әйбәтләп кенә төреп, бүрек түбәсенә, эчкә тегеп барам. Кәче кешеләре – картрак шахтёрлар – миннән РєУ©Р»У™Р»У™СЂ. «Синең төсле яшь бер егет, моннан элек С‚У™ шулай ашамыйча-эчмичә акча җыйды-җыйды РґР°, җыелган акчасы – җир өстендә, У™ ТЇР·Рµ, лава ишелеп, Т—РёСЂ астында калды. Аша-СЌС‡, әти тапкан мал түгел, үзебез тапкан Р¶У™Р» түгел», – РґРёРї, дусларча җилкәмә кагып куялар. Бөтенләй читкә этеп ташламасыннар тагын РґРёРї, Р±СѓС€ чакларда алар белән карта уйнаштыргалыйм. Этлекне РґУ™ белә башладым. РљТЇР· ачып йомганчы бер картаны икенче карта белән алыштырып РєСѓСЏРј. Күрсәләр – ипи шүрлегенә СЌР»У™РіУ™, күрмәсәләр – бөтен РєУ©РЅ минеке. Бүрек С‚ТЇР±У™СЃРµ һаман калыная бара РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·.

Берсе өстенә икенчесен тегә-тегә, берчакны шулай бүрекнең эче бөтенләй кечерәеп калды. Кешеләр көләләр, нигә синең бу бүрегең баш очында гына тора, диләр. «Хәере белән торсын, сезгә дә шуны телим», – дим эчемнән генә.

Тамагымнан кысып, алдашып, арысын аударып, биресен түнтәреп тутырган идем, бушавын бик тиз бушады.

У? СѓР» болай булды.

Берчакны шулай баракларда шау-шу купты. Р?мештер, Урал ягыннан атаклы картёжник РєРёР»У™. Безнең Голубовкага түгел – кая СѓР» безгә андый атаклы кеше килсен. Үтеп барышы, имеш. Түземсезлек белән көтеп тора башладык. У?ллә РЅРёРЅРґРё имеш-мимеш С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ таралды. Р­С‚ Р±РёСЃС‚У™СЃРµ туйга әзерләнгән төсле әзерләнде. Берзаман менә СѓР» килеп С‚У™ төште. Кып-кызыл мыеклы, РєТЇР·Р»У™СЂРµ СѓС‚ уйнап тора, ТЇР·Рµ байларча: ак СЏРєР°, чылбырлы сәгать, ботинкалары ялык та йолык. РљТЇСЂРіУ™С‡ С‚У™ йөрәгем жу итеп киткән РёРґРµ, тикмәгә булмаган РёРєУ™РЅ. Ламповойга качып, РёРєРµ С‚У©РЅ уйнадылар, керми йөрдем. Р™У©СЂУ™Рє РєР°Т»У™СЂ суккан Р±РёС‚ минем, С‚ТЇР·РјРё. Йокларга Р±РёСЂРјРё, песи баласы төсле сикереп чыкмакчы була. Ахырында түзмәдем, кердем. Кергәндә бүрегем баш очында гына тора РёРґРµ, чыкканда күзләремә чаклы батты. Шулай итеп, Р№У©СЂУ™Рє тыпырдаудан туктады, бүрек эче иркенәеп калды. У? теге атаклы Кызыл мыек безнең шахтёрларның барлы-юклы акчаларын җыйды РґР° барыбызны РґР° эчерде, аннары ТЇР·Рµ икенче шахталарга китте.

Кызыл мыектан соң мин акчаны бүрек эченә текми башладым. Ник дисәң, бүрек эченә кәгазь тутырып адәм көлдереп йөргәнче, бар тапканны ашап, аннары тагын иптәшләр белән әллә нидә бер төшергәләп йөрүдән дә яхшысы юк икән. Елап утыра торган балаларым юк әле.

Шулай РґР° Р’У™СЃРёР»У™ РёСЃРєУ™ С‚У©С€У™, РєР°Т»У™СЂ. Теге чакны, аларның капка төпләрендә, ТЇРїРјРё РґУ™ калдым Р±РёС‚ үзен. РљСѓСЂРєСѓ РґРёСЃУ™Рј, СЋРє, РєСѓСЂРєСѓРЅС‹ТЈ РЅРё икәнен РґУ™ белмим РјРёРЅ. У?ллә РЅУ™СЂСЃУ™ генә булды шунда. Каушадым, ахры. Йолдызлар Р±РёРє С‚ТЇР±У™РЅ төшкәннәр РёРґРµ шул СѓР» кичне, уңайсыз РёРґРµ.

Табылмаган мал тау чаклы, РґРёР»У™СЂ. У?тиләр РґУ™, кайт та кайт РґРёРї, хат артыннан хат тупырдатып торалар. Паспортсызларны Р±РёРє нык тикшерәләр РёРєУ™РЅ РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ РґУ™ Р№У©СЂРё. Р’У™СЃРёР»У™РЅРµ РґУ™ сагындым, кайтмый булмас, ахры. Алдагы получканы алгач, У©СЃ-башны бераз караштыргалыйм да – сәфәр.

Шундый яхшы РЅРёСЏС‚ белән Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, теге – безнең штольняның технигы тагын аякка килеп чалынды Р±РёС‚. Р?меш, РјРёРЅ терәүләрне дөрес салмаганмын. Терәүләр салырга җыенам әле РјРёРЅ СЃРёТЈР°, черек теш. Получканы алып, У©Р·У™СЃРµ эшләремне генә У©Р·РёРј. Үземә үзем ант итеп куйдым: арт сабагын укытам РјРёРЅ СѓР» дуңгызның.

Җае да туры килде. Расчёттан соң, иртәгә китәсе дигән көнне, иптәшләр белән бераз төшердек тә урамга чыгып киттек. Байтак кына болганып йөрдек. Берчакны шулай, иптәшләрдән аерылып, тар гына урам буенча үзем генә килә идем, күземә күренәме дип торам – бу сөйрәлә. Кинәт антым исемә төште, уч төбем кычыта башлады. Каршына килеп бастым. Торам. Якасыннан каптырып алдым:

– Безнең Эт бистәсендә ни эшләп йөрисең син? – дим тегеңә.

Шүрләде бу, ык та мык килә.

– Берәр нәрсә чәлдерергә йөри торгансың әле, – дидем дә, икенче кулым белән яңагына чалтыраттым да. Учымның кычытуы басылып ук китте. Теге кычкыра башлады, мин – тагын берне. Кычкыра икән, туеп җитмәгән дигән сүз. Нигә бирмәскә? Квартальныйның Эт бистәсендә пычагым эше дә юк, тавышка үзем белән бергә эчкән иптәшләр килеп чыктылар.

– Киткәндә бу таш маңгайның итеген киеп китәрмен дигән антым бар иде, булышыгыз әле, егетләр, – дим. Егетләр тегенең авызын томалап тордылар, мин әйбәтләп кенә ялтыравыклы итекләрен салдырып алдым.

Ничек кенә булмасын, сүземдә тордым, авылга ялтыравыклы итекләр киеп кайттым.




IV


Кайтып бер-РёРєРµ РєУ©РЅ тормадым, РљУ™Т—У™ Шаяхмәт малае кайткан РёРєУ™РЅ, баеп кайткан РёРєУ™РЅ РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ бөтен авылга таралып та өлгерде. Мыек астыннан гына көлеп тик Р№У©СЂРёРј, У™Р№РґУ™, дан китсен, РґРёРј. Мыек РґРёРї СЋРєРЅС‹ сөйлим, кайда әле мыек. РЁУ™Рї-С€У™СЂУ™, малай. У? чынлап та, борын астында сызылып киткән кара мыек булса начар булмас РёРґРµ, – кара мыек, ялтыравыклы итекләр, сатин күлмәк, кесәле чалбар, куллар чалбар кесәсендә. Урамнан узасың, бөтенесенең РєТЇР·Рµ СЃРёРЅРґУ™: В«У?РЅУ™, У™РЅУ™ Айдар узып бара!В»

Башкасы бар, мыек кына СЋРє шул. Хәер, төкерергә. Болай РґР° Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚ Р№У©СЂРёРј әле. РљРёС‡У™ Сабир кызыннан, РҐУ™РґРёС‡У™РґУ™РЅ, хат алдым. Кәгазьне С‡У™С‡У™РєР»У™Рї тутырган. В«У?лхат, нисфелмәляхәт, кабул РєТЇСЂСЃУ™ТЈ, укып бак, кабул РєТЇСЂРјУ™СЃУ™ТЈ, утка СЏРєВ» РґРёРї теленә салынган. Утка якмадым ягуын, шулай РґР° ертып ташладым. Киндер күлмәкле РҐУ™РґРёС‡У™ торып торсын әле, анда РјРёРЅРµ, яшь тай төсле, ефәк чукларга күмелгән Р’У™СЃРёР»У™ көтеп тора торгандыр.

У?Р№РґУ™ Мамалайга, СЃРёРЅРµТЈ апаңнарга кунакка барабыз, РґРёРї, Госманга әйтеп караган идем, СѓР» СЂРёР·Р° булмады. «Ни атна, РЅРё шимбә, килешми СѓР», без СЌС€ кешесе» РґРёРіУ™РЅ була. У? РјРёРЅ У™Р№С‚У™Рј, килешә, РґРёРј. Киттем РґУ™ бардым.

Авылдаш дигән булып, Госманның апасына – Ниса түтигә төштем. Бер яулык белән бер исле сабын тоттырдым – эреде дә китте. Аяк астыңа ятып үлимсәнә дигән төсле йөри. Ул чаклысы кирәк түгел, шулай да менә бу кош теледәй хат кисәген Вәсиләнең үзенә генә илтеп бирче, Ниса түти.

Ярты сәгать С‚У™ узмады, РќРёСЃР° түти шундый СѓРє «кош теле» тотып әйләнеп С‚У™ кайтты. «Кичкә чишмә янында очрашырбыз, шунда кил» РґРёРіУ™РЅ. РўТЇР·У™ алмыйм, сезнең Мамалайда РєРёС‡ тиз буламы СЃРѕТЈ СѓР», РґРёРї, РќРёСЃР° түтидән сорашасым РєРёР»У™. У? ул – наян хатын – үзе кыбыр-кыбыр эшләп Р№У©СЂРё, ТЇР·Рµ СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™:

– Чәчен тарап утыра, чәче биленә төшкән… Хатны укыгач, бөтенләй аптырап калды, чәчен РґУ™ үрмәкче була, хат та язасы бар. Р?шекле-түрле йөгереп Р№У©СЂРё кызың. У? үзенең биле сыгылып тора, Р±СѓРµ-сыны коеп куйган төсле. Каушау килешә РёРєУ™РЅ тагын үзенә: РёРєРµ бите алма төсле булып кызарды. Күтәрелеп карамый РґР° ТЇР·Рµ, шулай РґР° күреп торам: сөрмәле күзләреннән РґУ™СЂС‚ СЏРІР°.

Җитәр, Ниса түти! Синең сүзләреңне тыңлап бетерә алмам, сезнең кичегезне көтеп тәкатем җитмәс. Аякка ялтыравыклы итекләрне киеп, өскә зәңгәр сатин күлмәкне элеп, күлмәк өстеннән билгә чук асып, урамга чыгып киттем. Урамның нәкъ уртасыннан барам – булды, урамның читеннән күп йөрдек, уртасыннан йөреп карыйк әле.

Вәсиләләрнең өй турыларына якынлашам, йөрәгем дөп-дөп тибә. Күрә микән, юк микән? Кичен очрашырбыз без, ул турыда сүз дә юк, көндез, кояш яктысында күреп кал син мине!

Узып киттем, бераз чиркәнчек алган төсле булды. Матур кыз дигәннәре кызык кына нәрсә икән – йөрәккә кереп утыра да чыкмый да чыкмый.

Шулай РґР° РєРёС‡ җитте тагын. Р?текләремне ялтыратып, сатин күлмәк өстеннән пиджак элеп чыгып киттем. Чишмә буена барып бастым, – кызлар СЃСѓ китерергә тотынганнар гына. Бераздан, гармун уйнатып, берничә егет С‚У™ килде. Рәтлерәкләрен сугышка алып бетергәннәр, ахры, болары – корырак СЃУ©СЏРєР»У™СЂ. Шулай РґР°, СЌС‚ оясында батыр РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, РјРёТЈР° таба кырын күзләрен салгалыйлар. Кайдан килгән чыпчык Р±Сѓ, СЏРЅУ™СЃРµ. Р?сем РґУ™ китми, басып тик торам. Авызымда – папирос, кулларым – чалбар кесәсендә. Яшькә яшь булсам РґР°, РіУ™ТЇРґУ™ бар РјРёРЅРґУ™. РљТЇР»У™РіУ™Рј коточкыч озын булып сузылган. Тегеләрнең РєТЇР»У™РіУ™Р»У™СЂРµ минем РєТЇР»У™РіУ™Рј янында чебеш кенә.

Бераздан ак чиләкләрен асып килүче Р’У™СЃРёР»У™ РґУ™ күренде. У?ллә кайдан СѓРє таныдым, – төшемә кереп йөдәткән кыз. Нык кына ТЇСЃРєУ™РЅ, тулыланган, аяклары Т—РёСЂРіУ™ әллә тия, әллә юк – шул, РЅУ™РєСЉ шул ТЇР·Рµ.

Дөньядагы бөтен нәрсәне оныттым, сикереп каршысына чыгып бастым. Элек икебез дә телсез калдык, аннары икебез дә берьюлы сөйләшергә тотындык. Мин аңа нәрсә әйттем, ул миңа нәрсә диде – берсен дә белмим. Шахтада күргән азаплар онытылды, ялтыравыклы итекләрем дә онытылды, ахрысы, Вәсилә аларны бөтенләй күрмәде дә бугай.

Аннары ул, озак торырга ярамый, әнкәйләр ачулана, дип, чиләкләренә су алып кайтып китте.

РЈР» икенче әйләнеп килгәндә, без тагын сөйләшергә, вәгъдәләшергә тиеш идек С‚У™, СѓР» икенче әйләнеп килергә өлгерми калды. Минем Р’У™СЃРёР»У™ белән озак кына сөйләшеп торуым теге кыска күләгәле абыйларга ошап җитмәгән булса РєРёСЂУ™Рє, алар, РјРёТЈР° якынрак килеп, РјРёРЅРµ үчекли башладылар. У?ллә кайдан сизенәм: кесәләремнән кулларымны чыгарасылары РєРёР»У™ аларның.

Дәшми-тынмый гына торам. РќРё генә РґРёРјУ™, кунак Р±РёС‚. Тыйнак буласым РєРёР»У™! У? тегеләр һаман тел озайталар. Арада гармун тотканы Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ СЋС…Р° РЅУ™СЂСЃУ™ икән – турыдан түгел, читләтеп-читләтеп кенә канымны кыздыра.

– Р?смәгыйль кызы бер зимагур өчен саргая РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ РёРґРµ, шушы РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ зимагуры.

– Ябышып чыгам, дип әйтә, имеш, ди.

– Нигә РёСЃРµТЈ китте, чыгар. У?РЅУ™ итекләре РёРєУ™ТЇ РёС‡. Берсе бер итектә, икенчесе икенче итектә рәхәтләнеп торырлар.

Басып тик торам, ә тик торуы шундый читен. Кулларым шундый кычыта, ичмасам, син дә тизрәк әйләнеп килмисең, Вәсилә!

Гармунчы егет инде иптәшләрен үчекли башлады:

– Кул юк бездә, тел генә бар. Кунакларга колга таба алмыйча йөргән андый салам сыйраклар элек безнең авылга утыз теш белән килсәләр, егерме биш теш белән кайтып китә торганнар иде.

Үчекләү бар, бөергә төртү бар. Бусы инде бөергә төртү. Кеше минем бөергә төртсен, мин үз күләгәмә үзем сокланып торыйм, имеш. Рәхмәт инде Мамалай егетләренә, мин үз тешемне калдыруга караганда, кеше тешен чүпләүне артыграк күрәм.

Дәшмәдем, сүгенмәдем – тегеләрнең каршыларына килеп бастым. Торам. Бер-берсенә карашалар. Кулларын күрмим – артка яшергәннәр. Үз кулымны да күрсәтмим – сугышырга дип килмәдем мин. Шулай ук тешемне чүпләтергә дип тә килмәдем. Каршыларында басып торам, дәшмим.

Ахырында чыдамадым, дәштем:

– Ягез, абыйлар, алай теш белән уйнарга яраткач, уйнашып карыйк, алайса.

Гармунчы егет, гармунын тартып җибәргән булып, терсәге белән янындагы егеткә төртте. Сизенәм, егетләрнең уйнашырга исәпләре юк түгел. Берсе минем артыма табарак авышты, икенчесенең кулы, кесәсеннән чыгып, минем якага таба күтәрелә башлады. Гармунчы, бакаларына басып, гармунын тартып җибәрде, тик ябарга өлгермәде. Мин, тиз генә пәке алып, гармунны урталай ярдым да салдым.

…Сугыш шулай башланды, мине салкын кладовойга ябып кую белән очланды. Минем пәке, бер чыккач, гармунны урталай яру белән генә калмаган, икенче бер егетнең яңагын да телеп төшергән. Ул икенче егет дигәнем староста малае икән. Аларга контор кешеләре, урядник килгән чак булган. Яңагы теленеп кайткан егет аларның берсенә дә ошамаган. Мин Ниса түтиләргә кайтып, бәрелгән-сугылган җирләрне юып маташканда, ишекне каты итеп кагып, урядник килеп керде:

– Кайда ул кеше чәнчүче бандит? Мин аны төрмәдә черетермен.

Урядникның акырынуы мине ике тиенлек тә куркытмый, тик менә төнне Вәсилә кочагында үткәрәм дип торганда, монда, таш кладовойда үткәрү генә ачуны китерә.

У? уйлап карасаң, минем РЅРё гаебем бар? РЎУ©СЏРј. Сөйдем, сөячәкмен. Р’У™СЃРёР»У™ барыбер минеке булыр. Маңгаем белән таш стенаны ватармын, У™ Р’У™СЃРёР»У™РЅРµ кешегә Р±РёСЂ- РјУ™Рј.

Шулай РґР° таш кладовойда яту Р±РёРіТЇРє җайлы түгел РёРєУ™РЅ. Пиджакны аска җәеп ятып карыйм, РєТЇР·РіУ™ Р№РѕРєС‹ керми. РўУ©СЂРјУ™РіУ™ СЌР»У™РіУ™Рј РґРёРї куркудан түгел, төкерәм РјРёРЅ аларның төрмәләренә. Бер башлагач, староста малаеның икенче яңагын РґР° телеп төшерәсем калган РёРєУ™РЅ. У? шулай РґР° У™Р№Р±У™С‚ сугыштым. Гармунның теле – бер якта, бакасы икенче якта аунап, тапталып калды. УЁС‡У™ТЇР»У™Рї ташландылар, берсенә РґУ™ үпкәләрлек булмады.

Җенләнеп ята торгач, йокыга киткәнмен. РўУ©РЅРЅРµТЈ бер вакытында С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ әкрен генә дәшкән тавыш ишетеп уянып киттем. Сызылып ай яктысы төшкән, итекләрем ялык-йолык итеп яталар. Дәртләнеп ТЇРє киттем. РўУ™СЂУ™Р·У™ янына бардым, пыяласы СЋРє, бары тик тимер рәшәткәләр генә. РўУ™СЂУ™Р·У™ артында ниндидер бакча булса РєРёСЂУ™Рє, агачлар күренә. У? кеше-С„У™Р»У™РЅ күренми.

– Кем бар анда? – дип, ачу белән кычкырам.

Тәрәзә артында моңсу гына тавыш, хатын-кыз тавышы:

– Бу мин… Вәсилә. Син әкренрәк, Айдар. Югыйсә… сизүләре бар.

Аптырап калам, – кичә өч егет берьюлы өстемә ташланганда, болай аптырамаган идем.

– Син монда нишләп йөрисең, Вәсилә?

Ул тәрәзә рәшәткәсенә якынрак килеп пышылдый:

– Чыккач, Айдар, чыккач. Хәзер үк ишеккә бар, мин ачкыч алып килдем.

Берничә минуттан без – Вәсилә белән икәү – бакчада, агачлар арасында идек инде. Монда кеше-кара ишетеп торуы бар, әйдә, читкәрәк китик, дип, ул мине, кулымнан җитәкләп, тау астына алып төшеп китте. Анда биек-биек өянкеләр үсеп утыралар, тын гына булып су ага, кайдандыр су тегермәненең салмак кына гөжләве ишетелеп тора. Без карт бер өянке төбенә килеп туктадык.

Вәсилә әле һаман сизелерлек булып дерелди, сүзен башлый да әйтеп бетерә алмыйча бүленеп кала. Минем бурыч – барыннан да элек аны тынычландыру, тик сүз белән түгел. Җиңел гәүдәсен үземә табарак тартып алам, кысып кочаклыйм, аннары без икебез дә берьюлы нишләптер суга карап калабыз…

– Кибетче Сирайныкыларга каберең якын булмасын… Бөтен С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРЅРµ сатып алган кешеләр… РЁСѓРЅС‹ТЈ аркасында сугышка РґР° бармыйча калды. У? СЃРёРЅ кулыңны озайткансың.

Вәсилә миңа үпкәли, ә үзе куркынган кош кебек бөрешеп калган – шулай да миңа караганда акыллырак кеше булып чыкты ул.

Аннары ул ничек итеп ачкыч табуы турында сөйләмәкче була, тик барып чыкмый – шундый чакта ачкыч турында сөйләшеп торып буламы соң?

Җиңел генә гәүдәдә, кайчандыр алма әрҗәләре арасына кысылып авылдан авылга йөрүче кечкенә кызда, учка кереп бетәрлек бу күбәләктә шундый дәрт булыр дип кем ышаныр, – ул кинәт сүзсез калды, сулышын еш-еш ала башлады, күзләре әллә нинди саташкан яшь белән тулдылар:

– Кит моннан, Айдар җаным, кит! Югыйсә сине Себер җибәрүләре бар.

Аның кайнар сулышы минем битемә бәрелде, нидер әйтмәкче идем, әйтә алмадым – Кәҗә Шаяхмәт малае гына шул мин.

Киттем. РЁСѓР» РєРёС‚ТЇРґУ™РЅ авылга СѓРє киттем. РўР°ТЈ атып РєРёР»У™. У? ай һаман батмаган. Юл СЏРї-якты булып сузылып ята. У?крен генә атлап кайтып барам. Р’У™СЃРёР»У™РіУ™ әйтергә РґРёРї уйлап та әйтелмичә калган СЃТЇР·Р»У™СЂ берсе артыннан берсе РёСЃРєУ™ С‚У©С€У™Р»У™СЂ. РђТЈР° РґРёРї әллә РЅРёС‡У™ Р№У©Р· чакрым Т—РёСЂРґУ™РЅ саклап алып кайткан бүләгем РґУ™ кесәмдә онытылып калган.

У? РјРёРЅ аны РёРЅРґРµ кайчан РєТЇСЂУ™Рј? РљТЇСЂУ™РјРјРµ, СЋРєРјС‹?

Ачуым РґР° Р±РёРє килгән РёРґРµ, РїУ™РєРµ белән уйнауның ахыры турында РґР° уйлап, шул РєРёС‚ТЇРґУ™РЅ РјРёРЅ, ТЇР· авылыма кереп С‚У™ тормыйча, Т—У™СЏТЇР»У™Рї Урал ягына киттем. Р?текләрем чыдарлык, калганы турында уйлап та Р±РёСЂРјРёРј.




V


РЁСѓР» РєРёС‚ТЇРґУ™РЅ РёРєРµ елга якын йөрдем. У?тиләргә РґУ™, Р’У™СЃРёР»У™РіУ™ РґУ™ бер хат та язмадым. У?тиләргә РЅРёРє язмадым? Р‘ТЇР»У™СЃРµ малым булганнан түгел, үзем акча Т—РёР±У™СЂУ™ алмаудан хурланып язмадым. Р?РєРµ имана Т—РёСЂРЅРµ сөрдерү өчен СЏР· саен байлар алдында бишкә бөгелгәнен белеп торам Р±РёС‚ РјРёРЅ аның. У? РјРёРЅ Р№У©СЂРёРј-йөрим – тапканым үземнән артмый.

Р’У™СЃРёР»У™РіУ™ РЅРёРє язмадым – үзем РґУ™ белмим. У?ллә РЅРёРЅРґРё кеше булып барам РјРёРЅ. Кемнәрдәндер ТЇС‡ аласы РєРёР»ТЇ, билгесез ачу кайный РјРёРЅРґУ™. Китсен, Т—У™Т»У™РЅРЅУ™РјРіУ™ олаксын Р’У™СЃРёР»У™СЃРµ, РґРёРј кайчакта. Бар тапканымны эчеп, оттырып бетерәм РґУ™ аннары тагын берәмләп таба башлыйм.

Шулай да Вәсилә, магнит төсле, яңадан мине авылга тартып кайтарды. Йә солдатка алып куярлар, күреп калырга кирәк, дип уйладым.

Кесәмдә әллә ни рәтем юк, шулай да өс-башым рәтләдем. Кайтуым ярап куйды тагын. Мамалайда гөрләтеп туй итеп яталар, Вәсиләне Сатыш авылының кибетче Зариф малаена кияүгә биреп куйганнар. Менә хат язмый йөрсәң. Ачуымнан нишләргә белмим. Эчтә бертуктаусыз кайнап йөргән билгесез ачу хәзер әзрәк билгеле була башлады инде. Чәйнәп ташларга кеше дә бар – кибетче Зариф малае.

Шулай РґР° РёТЈ элек Р’У™СЃРёР»У™РЅРµТЈ үзен күреп сөйләшергә РєРёСЂУ™Рє. РќРёСЃР° түтине җибәреп чакырттым, килде. Агарып калган кызый. РљТЇР· карашлары авыр, керфекләре тагын РґР° озыная төшкән төсле, балачактагы ялкыны эчкә киткән, эчтән СЏРЅР° белә башлаганга охшый. Т®Р·Рµ башлап бер СЃТЇР· РґУ™ дәшмәде, ТЇРїРєУ™Р»У™РіУ™РЅ булса РєРёСЂУ™Рє. Р?реннәре әйтеп тора. У? ТЇР·Рµ шундый матур, шундый матур – каршымда май ае төсле балкып тора. Эчемнән генә әйтеп куйдым: «Ни туры килсә, шуны эшлим, У™ СЃРёРЅРµ кешегә Р±РёСЂРјРёРјВ».

Болай үзем шактый ук усал кыланам:

– Туеңа кайтып өлгердем тәки, Вәсилә, әйе бит, – дим.

– Бик яхшы, – ди ул, күтәрелеп карамыйча гына. Салкын итеп, ачу китерә торган итеп әйтә.

Мин юри, кызны үчекләргә теләп телемә салынам:

– Кибетче Зариф малае бөтен яктан кәеф булыр инде ул. Хәзер үк авызыңны прәннек белән тыгылдырган, сөйләшә дә алмый башлагансың.

Вәсилә кинәт яшеннән курыккан төсле сискәнеп куя, нидер әйтмәкче була, әйтми, бер читкә карап, тагын тынып кала.

Нәрсәдер бар кызда: куркырга РґР°, РєРёСЂРµ кайтырга РґР° уйламый. Барып, РёРєРµ иңбашыннан тотам. Шундый СЂУ™С…У™С‚, салкын күмер тотып катып беткән кулларым йомшап СѓРє киткән төсле булалар. Кулларым гына түгел, күңелем РґУ™ СЌСЂРё. У?ллә РЅРёРЅРґРё яхшы СЃТЇР· әйтәсем РєРёР»У™, тел очыма гына килми.

– Р?С…, Р’У™СЃРёР»У™, Р’У™СЃРёР»У™. Тагын У™Р·СЂУ™Рє көтмәгәнсең Р±РёС‚. РњРёРЅ СЃРёРЅРµ үзем белән алып китмәкче булып кайткан идем.

– Бернинди хат-хәбәр җибәрмичә, тагын әзрәк йөрер идең, – ди бу, һаман шулай күтәрелеп карамыйча гына. Аннары кинәт күтәрелеп карый, күзләрендәге җәһәннәм очкыннары барысы да берьюлы минем өскә чәчелгән төсле булалар.

У? РјРёРЅ кем? Акчасыз кесә. Менә кем РјРёРЅ. Андый Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј утларына ничек чыдап торыйм: «Ярый, С…СѓС€, алайса», – дидем РґУ™ ишеккә таба атлый башладым.

Вәсилә кинәт үзенең балалыгына кире сикергән төсле булды. Кузгалды, җиңел гәүдәсе белән очып, минем муеныма килеп асылынды. Кочаклый, үбә, үзе елый-елый сөйләнә:

– Айдар, бәгърем, бәхетсез итмә башымны. Алып РєРёС‚ моннан. Р?СЂС‚У™РіУ™ РєРёСЏТЇ килергә тиеш, У™ СЃРёРЅ бүген алып РєРёС‚. РЎРёРЅРЅУ™РЅ Р±ТЇС‚У™РЅ кеше СЋРє минем өчен. Булмады, булачак түгел. Китик, җанкисәгем!

Болай булгач, шатланырга, көләргә кирәк, ә ул, тинтәк кыз, елый. Күзеннән тозлы су агыза. Яратмыйм мин күз яшен.

– Ярый, авызың прәннек белән тыгылмаган булгач, Р±РёРє яхшы. Бүтәнен рәтләрбез. Р?СЂС‚У™РіУ™ кичкә әзерләнеп тор. Атка салам РґР° алам РґР° РєРёС‚У™Рј.

Кызны шулай тынычландырдым да үзем, кешегә-карага күренмичә, тиз генә авылга кайтып киттем.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ, Сәфәргали Т—РёР·РЅРёРЅРµТЈ РєТЇРє айгырын – төпкә, Госманнарның кара туры алашаларын прәшкәгә җигеп, пар ат белән киттек С‚У™ бардык. У?РЅРё: «Кая болай җенләнеп йөрисез?» – РґРёРї төпченмәкче булган РёРґРµ РґУ™, «Кайткач күрерсең, җыеныбрак торыгыз», – РґРёРіУ™С‡, ТЇР·Рµ шуннан аңлады бугай РёРЅРґРµ. Госман, РјРёРЅ, атларны тотып торырга тагын бер малай алдык. РљРёСЂУ™Рє-ярак булса РґРёРї, аракы алып тыккан идем, авылны чыккач та, аны бүлеп салдык. У?Р№Р±У™С‚ ТЇРє булып китте, – атлар икенче төрлерәк элдерә башлаган РєТЇРє булдылар. Караңгы төшеп РєРёР»У™, йолдызлар калка башладылар, әкрен генә булып кичке Т—РёР» РёСЃУ™, биткә СЂУ™С…У™С‚, У™ күңелгә аннан РґУ™ рәхәтрәк. У?Р№Р±У™С‚ С‚У™ СЃРѕТЈ безнең СЏРє! РўУ©РЅРЅУ™СЂРµ РєСѓРµ, караңгы, кыз урлаучыларны РґР°, ат каракларын РґР° яшерә. Шулай уйланып, дәшми-тынмый гына барам, колагымда – тояк тавышлары, У™ күктә – малай чакны РёСЃРєУ™ төшерә торган йолдызлар…

В«Р?СЃУ™РЅ-сау ерып чыгып булса, кызның менә дигәненә тиенәсең РёРЅРґРµ СЃРёРЅ, малай», – РґРёРї, әледән-әле минем салпы СЏРєРєР° салам кыстыра Госман.

Р?СЃУ™РЅ-сау ерып чыксак, имеш. Пычагым булсынмыни безгә!.. РњРёРЅРµ икенче РЅУ™СЂСЃУ™ борчый. У?РЅРё аңлап калган булса ярый, әзерләнеп торыр. Аңламаган булса, СЌС€ харап – яңа кеше алдында сынатабыз. Хәер, төкерергә. РњУ™ТЈРіРµ торасымыни СѓР» РјРѕРЅРґР°.

Барып та җиттек. У?ле ярый РќРёСЃР° түтиләрнең У©Р№Р»У™СЂРµ басу капкасы төбендә ТЇРє. Атларны ишегалларына кертеп, туармыйча гына куйдык. Теге малайны атлар янына бастырып, Госман белән без бакча артлатып кына киттек. Алай-болай булса РґРёРї, кесәмә Р±РёС€ кадаклы гер тыккан идем, РєРёСЂУ™РєРјУ™СЃ Р№У©Рє кенә булды.

Р?смәгыйль абзый – минем РёСЃРєРµ таныш, ничек йөрергә РєРёСЂУ™Рє РёРєУ™РЅРЅРµ азрак беләм. Аннары тагын Р’У™СЃРёР»У™ белән РєРёС‡У™РЅУ™Рє сөйләшенгән. Сәгать СѓРЅ белән унберенче ярты арасында, СЏТЈР° У©Р№РЅРµТЈ бакчага таба карый торган тәрәзәсендә, С‚ТЇР±У™РЅРіРµ өлгедә, рамда минем ак саплы РїУ™РєРµ кадалып торырга тиеш. РЁСѓРЅС‹ РєТЇСЂРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ, Р’У™СЃРёР»У™, комган тоткан булып, тышка чыга. Бакчага керә, карт шомырт агачлары, карлыган куаклары безнең яклы, алар безне яшерәләр. Без, бакча коймасы аркылы төшеп, элек РќРёСЃР° түтиләргә, У™ аннан безнең авылга китәчәкбез.

План шулай иде, эш бераз бүтәнчәрәк килеп чыкты. Госманны койманың теге ягында калдырып, үзем койма аша бакчага төштем генә. Кайдан сизеп калды диген, үләт тигере, ишегалды ягыннан эт өрә башлады. Бөтенләй әйтеп тора бит, үләт җан, авызын бакча рәшәткәсенә таба сузып, елап-елап өрә. Озак уйлап тормадым, кесәдән теге герне алдым да этнең маңгаена кундырдым. Чинап бөтен ишегалдын тутырды, берничә тапкыр бөтерелгәләде, аннары бер читкә китеп тынсыз калды. Шул арада мин, алдан сөйләшенү буенча, тәрәзәнең түбәнге өлгесенә, рамга үземнең ак саплы пәкемне китереп кададым. Өйгә күз төшереп алдым: утлар яна, ыгы-зыгы килеп хатын-кызлар чабулый, бизәкле чаршаулар эленгән, ястыклар, табында бавырсаклар, төшләр. Морҗа күренә – ап-ак, хатын-кызлар күренә – ап-ак.

РЈР» арада СЌС‚ елаган тавышка аш өеннән берничә РёСЂ кеше килеп чыкты. Кулларында фонарьлар. Р?смәгыйль абзый ТЇР·Рµ РґУ™ шунда. Утлы фонарьларын тотып, караңгы ишегалдында әрле-бирле әйләнеп йөрделәр, У™ бераздан Р?смәгыйль абзый кар базы артыннан этнең үлгән гәүдәсен өстерәп алып чыкты. Бакчада карлыган агачы төбендә посып кына утырам, – катырак сугылган РёРєУ™РЅ шул мескенгә.

– Акыллы хайван РёРґРµ, җаным, РЅРё булды РёРєУ™РЅ Р±Сѓ Актырнакка? – РґРё Р?смәгыйль абзый, фонарь яктысында этнең үлгән гәүдәсен селкеп тора.

Этне дә, картның үзен дә кызганып куйдым.

Тагын берәр кат яктыртып уздылар РґР° тынычландылар, ахрысы, кереп киттеләр. У? минем РїУ™РєРµ С‚У™СЂУ™Р·У™ рамына кадалган килеш тора РґР° тора. РђРЅС‹ТЈ үткен Р№У©Р·Рµ С‚У™СЂУ™Р·У™ аша төшкән СѓС‚ яктысында тагын РґР° ялтырый С‚У©С€У™, койманың теге ягында Госманның куркынып мышнаганы ишетелә, У™ Р’У™СЃРёР»У™ чыкмый РґР° чыкмый.

Бераздан кайдандыр ерактан эреле-ваклы кыңгырау тавышлары ишетелә башлады. Р?серек авазлар күтәрелде, юлга тупырдатып баскан тояк тавышлары урам өстендә яңгырап калды. РљРёСЏТЇРЅРµ алып РєРёР»У™Р»У™СЂ, РєРёСЏТЇ кайдадыр шушында, якында гына. Йөрәгем РґУ©Рї-РґУ©Рї тибә, У™РіУ™СЂ Р’У™СЃРёР»У™ чыкмаса, Р?смәгыйль абзый этен генә югалтып калмас бүген.

Юк, чыкты. У?РЅУ™ бакчага таба РєРёР»У™. РќУ™РєСЉ сөйләшенгәнчә, кулында комган. У?РЅРєУ™СЃРµ баскыч төбенә чыгып, йомшак кына итеп нидер дәште РґУ™ кереп китте. Кереп китмәсә РґУ™, барыбер алып РєРёС‚У™С‡У™Рє идем кызын. Тудырган, үстергән – аның эше бетте, ТЇСЃРєУ™С‡ алып китү – минем СЌС€.

Вәсилә нечкә генә итеп тамак кырып куйды. Күз ачып-йомганчы ул минем кулымда иде инде. Күтәреп алып бардым да җайлап кына бакча коймасының өстенә куйдым, койманың теге ягыннан Госман кулын сузып тора.

Кызның уңганлыгына тагын бер кат иман китердем – очынып кына тора. РќРёРє кенә куркып карасын. У? Р±РёС‚ без аны киявенең авызыннан диярлек тартып алып китәбез.

Кыңгырау тавышлары колак төбенә ТЇРє килеп җитте РёРЅРґРµ. Кемдер, урамны яңгыратып: «Киләләр!» – РґРёРї кычкырып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Р?шек тавышлары, хатын-кызларның үзара пышылдаулары ишетелде: «Вәсилә! РЎРёРЅ кайда, Р’У™СЃРёР»У™?В»

Вәсиләгез койманың аргы ягында РёРЅРґРµ, аны тиз генә таба алмассыз. Р?шегалдында ыгы-зыгы, У™ РјРёРЅ, Р’У™СЃРёР»У™ белән булышып, С‚У™СЂУ™Р·У™ рамына кадалган пәкемне онытып калдыра язганмын.

– Йә инде, Айдар, калсын инде, – дип, куркынып дәшә Госман.

Нишләп РїУ™РєРµ калдырырга? Р?шегалдында РєРёСЏТЇ егетләре, хатын-кызлар, малайлар. Р?шегалдында чыр РґР° чу. У? РјРёРЅ коймадан тавышсыз-тынсыз гына сикереп керәм РґУ™, агачлар арасыннан кача-РїРѕСЃР° килеп, С‚У™СЂУ™Р·У™ рамына кадалган пәкемне алам.

Ун минуттан без инде юлда идек. Атлар пыр тузып чабалар, чаба бирсеннәр, шулай рәхәтрәк.




VI


Бүген РёРЅРґРµ безнең У©Р№РґУ™ ыгы РґР° зыгы. У?РЅРё Р№У©СЂРё чабулап, Р—У©Т»СЂУ™ апа Р№У©СЂРё чабулап, мәче Р№У©СЂРё чабулап. Р?СЂС‚У™РґУ™РЅ бирле РјРёС‡ СЏРЅР°, чаж РґР° чож таба тавышы, минем тавышка урын РґР° СЋРє. РњУ™С€ РєРёР»У™Р»У™СЂ. Килен ТЇР·Рµ РґУ™ җиңнәрен сызганып алган, РёС‚У™Рє кыстырулы, кулы кулга йокмый. У?РЅРёРЅРµТЈ авызы колакларына җиткән, киленне ошаткан, СЏРЅУ™СЃРµ.

Хәер, үземнең дә кәеф күтәренке – өйләнәм дигән сүз бит.

Элек карт-коры, күрше-күлән, туган-тумача җыелып, үзләре генә утырдылар, безне кертмәделәр. Кич белән без утырдык, картларны кертмәдек. Мулла никахны укыды, Вәсилә хәзер минеке инде, теге вакыттагы төсле, алма белән атып кына китә алмас.

У?РЅРё ак келәткә Р±РёРє әйбәтләп урын җәеп куйган, узганда-барганда кырын РєТЇР·РЅРµ салып Р№У©СЂРёРј. Шулай РґР° кызны алып кайтышкан иптәшләрне, аннары тагын Т—У™Р№РЅРµТЈ эсселегеннән авызлары кибеп Р№У©СЂРё торган барлык авылдашларны бер сыйламыйча ярамый Р±РёС‚. Утырыгыз, эчегез, уйнагыз, җырлагыз, «бу кем туе» РґРёРіУ™РЅРґУ™, «пәри туе» РґРёРї әйтерлек булсын.

У?ти РјРёРЅРЅУ™РЅ качырып әзерләгән булган, РјРёРЅ әтидән качырып – аракы СЃСѓ урынына ага. Егетләр телләренә салына башладылар, болай сыйлагач, РёСЂС‚У™РіУ™ без СЃРёТЈР° тагын бер кыз урлап алып кайтып бирәбез, РґРёР»У™СЂ. РЈР» РјРёРЅРµ мактау, СѓР» әтине мактау, фәрештә сөтеннән оешкан кешеләр булдык та калдык. Тамак С‚У©Р±Рµ кычыта-кычытуын, сүзләрем РґУ™ бар, дәшеп кенә булмый. Т®Р· туеңда ТЇР·РµТЈ тавыш чыгару күңелле түгел.

Үземне мактауга чыдап та утырган булыр идем, бервакытны Госман Вәсиләне мактый башлады:

– Кызга тиендең инде, Айдар, кадерен белеп кенә тор, билен сындыра күрмә. Кичә, койма өстеннән күтәреп алганда, ялгышлык белән кулым биленә тиеп киткән иде, ай бил үзендә, ай бил, җанкисәгем, – ди. Тагын әллә ниләр лыгырдый.

Түзмәдем, өйалдына чакырып чыгардым тегене:

– Йә телеңә салынмыйча гына утырасың, йә мин сине тәрәзәдән атам, – дидем.

Җебүе җиткән каһәрнең, шаркылдап көлә генә:

– Мактаганга нигә кылтаясың, кәләшеңне мактыйм ич. Мактарлык җире булганга күрә мактыйм, – ди.

– Сүзеңне үлчәп сөйләмәсәң, күр дә тор, телеңне суырып алып, колак тишегеңә тыгып куярмын.

Һаман тыелмый бу, ә күзләре шундый ялтырый.

– Телемне өзеп алганчы, әйтәсе сүзләремне әйтеп бетерим дип тырышкан идем, ярый инде алай булгач, әйтәселәрен дә әйтмим инде.

Өйалдында сукыр СѓС‚ кына, шулай РґР° РєТЇСЂУ™Рј: башын исереклеккә салып кылануында бер шик бар аның. Эчемдә нидер кайнап СѓСЏРЅР°, бервакытта РґР° болай булганы СЋРє РёРґРµ. РњРёРЅ хәзер Р°ТЈР° «тик тор» РґРёРї түгел, «сөйлә» РґРёРї Р±У™Р№Р»У™РЅУ™Рј. У? СѓР», СЋСЂРё минем ачуымны китереп, РєТЇР·РіУ™ карап тик тора.

– Мин СЃРёРЅРµ сөйләтермен. У?йтмәгән СЃТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµ бугазыңны буып әйттерермен.

Госман селкенми дә, минем кунагым булганга күрә шулай батыр кылана ул. Шулай да теленнән ычкынып китте:

– Нигә миннән әйттерергә, ияләшә төшкәч, Вәсиләң үзе дә әйтер аны.

Сулышым эчемә сыймый, йөрәгемдә мең төрле елан берьюлы кузгала, ә аларның берсе генә чыкса да, эшең харап синең, Госман! Мин Госманның якасыннан каптырып алам, күзләрем аның күзләрендә.

– Син РЅРё РґРёРґРµТЈ, РєСѓСЂРЅРѕСЃ танау? У?Р№С‚, СЃРёРЅ РЅРё РґРёРґРµТЈ?

– Вакыты җиткәч, Вәсиләң үзе дә әйтер дип әйттем ич инде.

– Тел С‚У©Р±РµТЈРґУ™ бернәрсә бар СЃРёРЅРµТЈ. У?Р№С‚, Р’У™СЃРёР»У™ турындамы?

Минем йөрәгемдә мең төрле шик кайный, ә ул ыржаеп тик тора. Тешләрен күрмәс идем, каһәрнең. Якасы кулымда, нишләтергә дә белмим.

Күзне күзгә терәп күпме торганбыз, берчакны бу, берни дә булмаган төсле, уен-көлке белән кушып әйтеп тә ташлый:

– Нигә ул чаклы ярсырга аңа. Үзең дә тик кенә йөрмәгәнсеңдер әле, җае чыкканда кымтырыклый йөргәнсең. Вәсиләнең дә җаны бар ич. Син булмасаң, монда без калдык.

Моннан да артыгы кирәк түгел. Йә ул моны ничек булса да күрсәтеп бирә, йә мин үземнең бөтен еланнарымны берьюлы аның өстенә җибәрәм.

Эшнең шуңа таба баруын ул үзе дә сизде, ахрысы, кулын минем нәкъ күзләрем алдына китереп терәде. Аның чәнчә бармагында кашы йөрәк төсле итеп коелган көмеш йөзек ялтырый иде.

– Укы! – диде ул, миңа йөзек кашын күрсәтеп. – Монда нәрсә дип язылган?

Чынлап та, йөзек кашында кечкенә генә булып «ﻪﻠﺳﺍﻭ» («Вәсилә») дигән исем янып тора иде.

РљРёРЅУ™С‚ айнып киттем, кулымны Госманның якасыннан ычкындырдым. Янган баганадай тик басып торам, кайдан тотынырга, РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ элеп алырга икәнен белмим. У? Госман, Р№У©СЂУ™РєРЅРµ бозып, һаман СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™:

– Р?хтимал, СѓР» СЃРёРЅРµ кайтмас РґРёРї уйлагандыр, РёРєРµ елга якын бернинди хәбәрсез Р№У©СЂРґРµТЈ Р±РёС‚. Көтмәгәндә генә кайтып төштең, СѓР» чагында йөзек минем бармакта РёРґРµ РёРЅРґРµ. РЎРёРЅ юкта бер-РёРєРµ тапкыр Сабан туе булып алды, У™ Сабан туйларында Мамалай кызларының нишләгәнен ТЇР·РµТЈ беләсең. Бигрәк С‚У™ кунак егетләре белән…

Бер сүз дә дәшмим, басып тик торам. Каршымда сукыр ут яна, әллә шул сукыр уттан тотыныргамы?

Күпме басып торганмын, чайкалып, башымны күтәреп җибәрдем. Өйдә шаулашалар, ә минем керәсем дә килми. Госман кереп китте инде, ә мин нидән тотынырга белмичә торам да торам.

Вәсилә чыкты. Чыкканда кояш төсле иде, мине күргәч, бөтенләй коелып төште.

– Нишләп болай үзең генә торасың, Айдар? Башың авыртамы әллә? – ди бу. Куллары белән минем башыма сузыла.

Кулларын кире этәрәм.

– Бар, кереп кит, – дим. Ул кереп китми, минем янымда басып тора, үзе дерелдәгәннән-дерелди.

– Кереп кит, диләр сиңа! – дип кычкырып җибәрәм. Тавышымнан өйалдындагы һава хәрәкәткә килә, сукыр ут сүнә. Без караңгылык эчендә күмелеп калабыз. Вәсилә хәзер үзе күренми, бары тик калтырап чыккан тавышын гына ишетәм:

– Нигә болай ТЇРїРєУ™Р»У™РґРµТЈ, Айдар? У?Р№С‚, РЅРё булды СЃРёТЈР°?

Кулларым белән капшап, аның кулларын табам, – җылы, яшәп тора торган куллар. Ул арада Госманның теге сүзләре исемә төшәләр, – куллары салкын бакаларга әйләнгән кебек булалар. Җилкәсеннән этеп, Вәсиләгә келәтне күрсәтәм:

– Синең белән сүз соңыннан булыр, бар, келәткә кер дә көтеп утыр.

Ул һичбер каршылыксыз келәткә кереп китә. Бераздан аның, келәт ишегенең элгечен эчтән төшереп, бикләнгәнлеген ишетеп калам. Ярый, ныклап исәпләшәсе кешем хәзер минем кулда. Калганын әкренләп сүтәрмен әле.

Бөтенесен бозып ташлау өчен берничә СЋР» бар. Берсе – башны исереклеккә салып У©Р№РіУ™ керергә РґУ™ Госманны С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ тотып бәрергә. Ошамый. Госманның РЅРё гаебе бар РјРѕРЅРґР°? Кыз ТЇР·Рµ кочакка атылып кергәч, Госман кочагын Т—У™Р№РјРё нишләсен? Аннары тагын, РЅРё генә РґРёРјУ™, СѓР» Р±РёС‚ минем кунагым. Т®Р· кунагыңны ТЇР·РµТЈ С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ ташлау безнең Янбулатта булган С…У™Р» түгел. Р?кенче юлны беләм, анысы РґР° ошап бетми.

Бөтен бәлам дә шунда: мин эшне уйлап эшли алмыйм. Өченчесе ошыймы-юкмы дип тормадым, йөгереп урамга чыктым да, зур гына бер таш табып, шуның белән үзебезнең тәрәзәбезгә – ялт. Пыяла чалтырап коелды, калганын мин күрмәдем. Өйгә әйләнеп кергәндә, мәҗлес тузгыган, кешеләр, ташны кулдан кулга йөртеп, берсенә берсе карашалар, тәрәзәгә каршы якта утырган Саттар башын тотып изалана, аның бармак араларыннан кан бәреп чыккан. Таш бөтенләй гөнаһсыз кешегә эләккән икән, чамаламыйчарак җибәргәнмен шул.

Пыяла куючы безнең үзебездә, безгә унбиш тиен зыян, аңа унбиш тиен файда, ә шулай да мәҗлесне тузгыту өчен ярап куйды бу таш.

Кешеләр үзара буталышкан арада, мин тиз генә таеп өлгердем. Келәткә, Вәсилә янына кереп бикләндем.

Ул келәттә ялгыз елап ята-ята шешенеп беткән, сүзләрен дә рәтләп әйтә алмый, ә миңа ничек кенә булса да аның сүзләрен ишетергә кирәк.

Йомшак тәнле ул кыз тырнак өчен зур, йодрык өчен кечкенә, ә гаебе аның ни эшләсәң дә торырлык. Шулай да мин аңа тырнак белән дә чиертә алмадым, кулым күтәрелмәде, ир кеше кулы өчен артык юка ул. Аннары тагын кыйнашу өчен кызлардан бүтәннәр дә җитәрлек ич.

Үч алуның икенче юлын да беләм мин. Көйдерә торганрагын да.

Ләм-мим сүз кузгатмыйча, янына килдем. Биленә кулымны салдым – янып тора кыз. Келәтнең кечкенә тәрәзәсеннән ай күренеп китте, әти ясап куйган юкагач караватның ак аягы чагылды. Дөньяда ачу килү бар, үч бар, шуның белән бергә тагын дөньяда караватның ак аягы, юаш кына ай, сулышын еш-еш алып сине көтеп утыручы дәртле кыз бар.

Башымда шундый уйлар чагылып киткәнен беләм, Р±ТЇС‚У™РЅРЅРµ белмим. Бөтенләй җебеп кала язганмын, утка янсын карават аягы. РљТЇРїРјРµ вакыт узгандыр, ай болыт астына кереп качты, келәт эче караңгыланып калды. Бая, утка баскандай чабулап Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, итегем белән ташка бәрелгән идем, ертылмаганмы РґРёРї, шырпы сызып, итекләремне карадым. РЁСѓРЅРґР°, шырпы яктысында, ялгыш кына күзем төшеп китте: Р’У™СЃРёР»У™, куркынып, караватка ятар-ятмас аптырап калган, аның РєСѓРµ-кара чәчләре ак мендәр өстенә яртылаш тузгып төшкән РёРґРµ. Р?чмасам, күзләрем күрмәсен РґРёРї, шырпыны тиз генә сүндереп ташладым. Бер СЃТЇР· РґУ™ дәшмичә, аягымны салып киендем.

– Син нишләп болай торасың, Айдар? – дип, нидер сизенеп, борчылган тавыш белән дәшеп куйды ул.

Мин тәмам киенеп бетмичә җавап бирмәдем.

Киенеп беттем, чыгып китәсе генә калды, ә аягым атламый да атламый. Теге йомшак тавыш тагын кабатланды:

– Син нишләп болай… Айдар?

Аңлаша башласам, озакка китәр, йә тагын мәлҗеп куеп кочагына егылып төшүең бар, үч булгач үч булсын, үзенә түгел, караватына да борылып карамадым.

– Мин хәзер әйләнеп керәм, – дидем дә келәттән чыгып киттем. Бу минем Вәсиләгә беренче мәртәбә ялганлавым иде, икенче мәртәбә ялганларга да, дөресен сөйләргә дә туры килмәде.

Шул чыгып китүдән, беркемгә дә әйтмичә, мин тагын Донбасс ягына юл тоттым.




VII


Йөри торгач кайбер хәлләр булмаган булса, ул эшләрне шуның белән бетте дип әйтергә дә булыр иде. Вәсиләне мин башкача беркайчан да күрмәдем, тик онытып та булмады ул бөтерчек кызны. Ниндидер бер дә сүнми торган ут ягып калдырды ул минем йөрәккә.

Авылга кире әйләнеп кайтмадым, кайтсам да элекке күк каршы алмаслар дип уйладым. Күп кенә эшләр башына җиткән кеше бит мин, уйлап карасаң, уйларга җитәрлек. Шуңа күрә уйлап кына карамыйм.

Үземнән артып калган чакларда, әтиләргә акча җибәргәлим. Акчасы аз, СЃТЇР·Р»У™СЂРµ аннан РґР° азрак була: «Минем кайда икәнлекне сорамагыз, Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРЅРµ кабул күреп алыгыз». У? Р’У™СЃРёР»У™ турында Р»У™Рј-РјРёРј, йөзек кашын укып торсын. Шулай РґР°, үзара гына әйткәндә, сагынам РјРёРЅ СѓР» кызны. Төшләремә керә. РўРёРє элекке РєТЇРє көлеп түгел, ТЇРїРєУ™Р»У™РіУ™РЅ төсле булып керә. У?ллә хаксызга рәнҗеттемме РёРєУ™РЅ кызыйны? У?РЅУ™ шулай уйланып, кайчакларда С‚У©РЅРµ-С‚У©РЅРµ белән йокламыйча борчылып чыгам, Т—У™СЏТЇР»У™Рї СЌР·Р»У™Рї китмәкче булам үзен, У™ иртәгесен СЏТЈР° мәшәкать килеп чыга РґР° ТЇРїРєУ™Р»У™РіУ™РЅ кызны әллә кая, артка куып Т—РёР±У™СЂУ™.

Шулай РґР° берчакны, Т—РёСЂ астында йөреп туйгач, әллә авылга кайтып буразнага аякны тыгаргамы РґРёРіУ™РЅ СѓР№ чын-чыннан башка килгән РёРґРµ. Котомкамны җилкәгә асып, станциядә болганып Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, паспортсыз РґРёРї, җилкәмнән каптырып алдылар. Хәер, паспортлыларны РґР° озак сайратып тормый башлаганнар РёРґРµ СѓР» чагында – тегендә турый торалар, моннан патша С…У™Р·СЂУ™С‚ РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ илтеп тыга тора. У? РјРёТЈР° РёРЅРґРµ, паспортым РґР° булмагач, авыз ачып СЃТЇР· әйтергә РґУ™ бирмәделәр, Р±СѓР№РЅС‹-сынны үлчәп карадылар РґР°: «Ярый Р±Сѓ, алдык!» – диделәр. Таш казармаларда әле алай, әле болай дагалый торгач, башкалар кебек, РјРёРЅРЅУ™РЅ РґУ™ солдат килеп чыкты булса РєРёСЂУ™Рє. У?ле РЅРёРЅРґРё генә солдат, кайнар башлы РґРёРіУ™РЅ булып, салпы СЏРєРєР° салам кыстырып, кавалерист итеп куйдылар. Сугыш җиренә барып чыкканнан бирле, атлы разведкада хезмәт РёС‚У™Рј. Приказ буенча барып, берәр РЅУ™СЂСЃУ™ майтарып кайткан саен, офицерлар мактап куйган булалар: «Молодец, гололобый, барысы РґР° бөек империя өчен, патша-атакай өчен, СЂСѓСЃ коралының даны өчен». Теге РґУ™ бу… Кем өчендер, анысында минем эшем СЋРє. У?РјРјР° шунысы шәп – кинәндем ат өстендә йөреп.

Кем уйлаган диген, Госман белән бер частька туры килдек. Баласы-чагасы турында сөйли, авыл турында, туган-тумача турында сөйли, У™ Р’У™СЃРёР»У™ турында РЅРёРє кенә тешен агартсын. Р?СЃРєРµ тунны кузгатмыйм, тузаны чыгар РґРё, ахрысы.

Шулай да беркөнне сөйләштек. Шундый итеп сөйләштек, икенче сөйләшергә урын да калмады. Барысы да ачылды – теге чакта ачылмый калганнары да.

У? Р±Сѓ болай булды.

Беркөнне разведка командиры минем янга килде дә әйтә: «Эш бар сезгә, солдат Корбанов», – ди. Күзгә карап тора бу. Минем иреннәрем яна башлаганчы шулай карап торды, сыный, янәсе.

– Сезнең үзегезгә генә, ну, аннары тагын бер кешегә, – дип өсти бу, бераз карап торганнан соң. Үзе эшнең нидә икәнлеген әйтми дә әйтми, күрәсең, хикмәтледер. Була бирсен, мин үзем дә эшнең хикмәтлерәк, куркынычрак булуын яратам.

Офицер, минем белән артык сайрашып торырга теләге юклыкны белдереп, шул ук вакытта мәче баласына майлы калҗа күрсәткәндәй:

– Сделаешь, крест в грудь и на побывку, – дип китеп барды.

Крест дигәнен башына капласын, шулай да авылга кайтырга дигәч, колак торды, әй.

Кыскасы: җәйге төнгә каршы без Госман белән икәү урман артындагы поляк авылында ята торган немец батальонына «кунакка» киттек. Бурыч ачык: фланглардан үтеп, батальонның артына төшү өчен юллар капшарга, батальон штабының кайда урнашканлыгын дөрес итеп белеп кайтырга.

Киттек. Госманны, «минем авылдаш» РґРёРї, үзем сайлап алдым. РўУ©РЅ Р±РёРє әйбәт – кызлар белән егетләр сөйләшеп утыра торган С‚У©РЅ. Шундый С‚У©РЅРЅУ™СЂРґУ™ РјРёРЅ яшь чакны РёСЃРєУ™ төшерәм, авыл урамнарында кычкырып җырлап йөрисем РєРёР»У™ башлый. У? Р±Сѓ С‚У©РЅРЅРµ кычкырып җырлау түгел, кычкырып сөйләшергә РґУ™ ярамый. Немецның колагы ТЇР·Рµ белән.

Урманны чыгып җитәрәк, атларны эчкәрәк кертеп, карт бер имән төбенә бәйләп калдырдык. Авыл шунда, урман янында гына дип әйтерлек. Читтән караганда, ялтыр башлы костёлы белән бөтен нәрсәне сытып ята кебек күренә. Тик әллә нидә бер ишетелеп киткән ят тавышлар гына авылда җан ияләре барлыкны, авылның әле сытылып бетмәгәнлеген белдереп тора. Кайдадыр якында гына немец телендә берничә тапкыр команда тавышы яңгырады, ахрысы, часовойлар алмашынды булса кирәк.

Урманнан чыккан кечкенә чишмә, авылга җитәрәк инешкә кушылып, зур гына суга әйләнеп китә. Суның уң як ярлары куе таллар белән күмелгән. Шуларга ышыкланып, авылга якынайганнан-якыная барабыз. Авыл елганың сул ягында, без уңда. Менә инде без ындыр турына да килеп җиттек. Келәтләр, зур-зур амбарлар күренә башладылар. Часовойлар үткәләп торалар. Ахрысы, монда немецларның складларыдыр. Мин кесәдәге шырпымны капшап куям. Шырпы белән уйнау минем бурычка керми керүен дә, шулай да якындарак торсын әле.

Таллар елганың уң як ярлары буйлап һаман сузылалар. Без инде нәкъ авыл турында. Тик су аркылы үтү өчен басма да, күпер-фәлән дә күренми. Ахрысы, түбәнрәктер. Без һаман су буйлатып алга таба үрлибез.

Чынлап та, күпер С‚ТЇР±У™РЅРґУ™СЂУ™Рє, авылның көньягындарак РёРєУ™РЅ. РњРѕРЅРґР° РёРЅРґРµ, тау аслатып, яртылаш таштан салынган складлар, яшелчә базлары тезелеп РєРёС‚У™. Теге якта, авылның арт урамыннан килеп күпергә таба сузыла торган СЋР» буенда, гади РєРѕРµ кала. Р?згеләр коесы булса кирәк – өстендә часовня, аның очында тәреләр ялтырый. Бу тирәдә часовойлар күренми, немецлар Р±Сѓ яктан Р±РёРє шикләнмиләр, ахрысы.

Күпер чыдарлык, таллар безнең файдага, яртылаш җиргә сеңеп беткән ташландык складлар берәүне дә кызыктырмыйлар булса кирәк, әнә шул берәү дә кызыксынмый торган яктан кинәт кенә без кызыксынсак, начар булмаячак. Мунча табып булмый торган бу поляк җирендә немецларны шәп кенә бер парлап алырга бик ярар иде.

Авылның Р±Сѓ ягын шулай У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ, ерактан СѓРє әйләнеп, икенче ягына күчтек. РЈР» СЏРіС‹ әллә РЅРё уңайлы булмаса РґР°, шулай РґР°, саклык белән СЌС€ иткәндә, авылны төреп алырлык юллар бар. Урыннарны билгеләдек, разведка үзенең бурычын ТЇС‚У™РґРµ диярлек. Р?РЅРґРµ хәзер авылның эченә керергә РєРёСЂУ™Рє. Озак уйлап торырга вакыт СЋРє, тиз РєРёСЂУ™Рє, РєТЇР·РµТЈРЅРµ йомып РєРёСЂУ™Рє.

РќУ™РєСЉ шулай тиз РєРёСЂУ™Рє вакытта Госман минем белән озак итеп бәхәсләшеп тормакчы булды. Р?мештер, РјРёРЅ бер РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјУ™СЃРєУ™ әҗәлнең күзенә барып керәм. РљТЇРїРЅРµ өмет итеп, азыннан РґР° колак кагарбыз, Т—РёС‚У™СЂ, борылыйк, РґРё Р±Сѓ. Атларның чалынып, буылып торулары бар, РґРёРї С‚У™ карый. РњРёРЅ аны тыңларга РґР° теләмим. Ахырында Р±Сѓ ялынырга СѓРє тотынды:

– Айдар! – РґРё Р±Сѓ, ТЇР· тавышыннан ТЇР·Рµ куркып, пышылдый: – Айдар, РЅРёРє тилерәсең СЃРёРЅ? Алай беркатлы булуның РЅРёРіУ™ РєРёСЂУ™РіРµ бар? Җибәрделәр, килдек. Үтәрдәен үтәдек С‚У™. Р?РЅРґРµ хәзер штаб СЌР·Р»У™Рї йөрмәкче буласыңмы? Ышан РјРёТЈР°. Авылда безне чат саен У™Т—У™Р» көтеп тора. Аннары тагын ТЇР· башың белән уйлап кара. Штаб кайда? Кара мунчада түгел. Кайда булса РґР° авылның уртасында, калай түбәле берәр йортта. Кайтабыз РґР° шулай РґРёРї әйтәбез. Р?СЂС‚У™РіУ™ безне кем тикшереп Р№У©СЂРё? Чуртым РґР° тикшерми.

Аңлап җитмим: уйлап У™Р№С‚У™РјРµ СЃРѕТЈ СѓР» РјРѕРЅС‹, әллә РјРёРЅРµ сынап кыланган буламы? У?РіУ™СЂ чынлап булса, РјРёРЅ СЃРёТЈР° күрсәткән булыр идем калай С‚ТЇР±У™РЅРµ.

Борылдым да тегенең каршысына килеп бастым:

– Син моны чынлап әйтәсеңме, авылдаш, әллә маташтырган буласыңмы?

Госман катып тик тора, ник кенә бер сүз әйтсен. Күзгә күз карашып шулай тордык та, аннары киттек. Тик озак та узмады, бу тагын сыкранырга тотынды. Бу юлы инде тавышы бөтенләй калтыранып чыга, гөбедән сөйләгән төсле:

– Үлгәнче СЃРёТЈР° әйтеп каласы бер серем бар РёРґРµ. Р’У™СЃРёР»У™ турындагы сер. Р?чмасам, шуны РґР° әйтми калам РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ.

Чамалап әйтте СѓР» РјРѕРЅС‹. Шундый куркыныч минутларда Р’У™СЃРёР»У™ исеме ишетелү РјРёРЅРµ бераз йомшартмасмы РґРёРї әйтте. Чынлап та, Т»РёС‡ С‚У™ көтмәгәндә Р’У™СЃРёР»У™ исеме яңгырап РєРёС‚ТЇ бераз исертеп ташлады РјРёРЅРµ, кайдадыр Р’У™СЃРёР»У™ бар Р±РёС‚ әле. У?ти ясаган юкагач караватның ак аягы бар, юаш кына ай, мөлдерәп карап калган РєТЇР·Р»У™СЂ бар.

Үзем дә белмим, әллә нинди көч уянып китте миндә. Артыма борылдым да Госманга кул селтәп кычкырдым:

– Бар, атлар янына кайтып, мине шунда көтеп тор, үзем генә барам. Эшлисе эшләрне бетергәч тә, хәзер әйләнеп кайтырмын.

Госман шуны гына көтеп торган РёРєУ™РЅ, борылды РґР°, РєУ™Т—У™ төсле, тизрәк СЃСѓ буена, таллар арасына йөгерде, У™ РјРёРЅ, тәвәкәлләп, берүзем авыл эченә кереп киттем. Эшлисе эшем шактый РєТЇРї, штабның кайсы У©Р№РґУ™ урнашуын дөрес итеп билгеләүдән тыш, Госманның РєСѓСЂРЅРѕСЃ борынына чиртеп күрсәтергә РґУ™ РєРёСЂУ™Рє. У?РіУ™СЂ СѓР» авылга минем ялгызым гына кереп, эшлисе эшне ялгызым гына булдырып чыгуыма ышанмый РёРєУ™РЅ, аның борынына чиртеп, ничек булса РґР° ышандырырга РєРёСЂУ™Рє Р±РёС‚ РёРЅРґРµ.

Бер шырпы сыздым – ике эш эшләдем. Тәвәккәл солдат барысын да эшли ул. Ярты сәгать тә узмады, немецларның бер складлары дөрләп яна да башлады. Ялкынның теле күккә күтәрелде: менә, күрмәсәң күр инде, Госман!

Шау-шу купты, берсен берсе этә-төртә, солдатлар йөгерешергә тотындылар. Шул ыгы-зыгыдан файдаланып, мин штабның кайсы өйдә урнашканлыгын белеп тә алдым, ә бүтәне миңа кушылмаган.

Урманга, атлар янына әйләнеп кайтканда, Госман мескен китәргә дә, китмәскә дә белмичә аптырап тора иде. Мине күргәч кычкырып җибәрде:

– Неужели син исән? – ди.

Р?скитәрлек РЅУ™СЂСЃУ™ тапкан, пычак булсынмыни РјРёТЈР°?

Менә инде без, атларыбызны әкрен генә атлатып, урман юлы белән кайтып барабыз. Матур гына булып таң атып килә, теге чакны, Вәсиләне Мамалайдан урлап кайтканда да, таң нәкъ шулай булып аткан иде. Вәсилә дигәннән, бая Госман миңа Вәсилә турында бер сер сөйләмәкче булган иде бит.

– Йә, икебез дә исән чакта, теге сереңне сөйләп кал әле, – дип, мин аңа карыйм.

Ул әллә нинди уйларга күмелеп, дәшми-тынмый гына барган җиреннән дерелдәп уянып китә, текәлеп минем күзләремә карый. Көнгә яктылык төшеп килә, мин аның күзләрен аермачык күрәм, аның күзләре ниндидер болганчык күл төсле.

– Дөресен генә әйткәндә, пустяк, – РґРё Р±Сѓ, СЃУ©Р№Р»У™РјРёС‡У™ котылып калмакчы була. РњРёРЅ ТЇР· сүземдә нык торгач, ахырында СѓР» чыдый алмады, башлады. У?ллә кайлардан уратып-уратып СЃУ©Р№Р»У™Рї алып китте. Дәшми генә тыңлап барам, очы чыгар әле, РґРёРј. Шулай булды РґР°.

Урманны чыгып җитеп килә идек, бар күк серләр урманда коелып калсын дип, ахрысы, ашыктыра башлады ул:

– …Син дә шул бер дә юкка гына кыздың да киттең ул чакта. Кызыксыну юк, сорау юк, кыз ташлап кит, имеш. Кызы нинди кыз әле тагын, сусыз кашык белән суырып йотарлык.

Ул үзе сөйли торган сүз белән үзе үк мавыгып китте, ахрысы, тавышы шуны әйтеп тора:

– Дөресен генә әйткәндә, РёРєРµ РєСѓСЏРЅРЅС‹ берьюлы тотмакчы булган идем РјРёРЅ. РЎРёРЅРЅУ™РЅ ТЇС‡ С‚У™ алмакчы идем, кызда РґР° өмет СЋРє түгел. Теге Сабан туен хәтерлисеңме? Мамалайда ат йөгертергә барган идек Р±РёС‚. РЎРёРЅ шунда камчы белән минем битемә суктың, РЅУ™РєСЉ алты айга барды ярасы. У? ачуы бетмәде. Кайдадыр эчтә ятты РґР° ятты. Үсте РґУ™ үсте. Менә берзаман ТЇС‡ алырга җай чыкты. Без СЃРёРЅРµТЈ белән Мамалайга кыз урларга киттек. Хәтерлисеңме, СЃРёРЅ эчтә, бакча ягында, У™ РјРёРЅ койманың тышында, Р’У™СЃРёР»У™РЅРµ РєРѕР№РјР° аркылы чыгарабыз. РЈР» мескен – әллә куркудан, әллә каушаудан – берни белми. Кулын СЃСѓР·Р°. У? РјРёРЅ, тукта, ярап РєСѓСЏСЂ әле Р±Сѓ, РґРёРј. Теге ыгы-зыгы килгәндә, бармагыннан йөзеген шудырып алам. Тәмам алгысыган кызый, пычагымны РґР° тоймады. Соңыннан СЃРёТЈР°, кызу канлы кешегә, шул йөзек Т—РёС‚У™ калды.

Ул моны шундый тәмләп сөйли, әйтерсең авызында сүз түгел, конфет. Сөйләрлеге дә бар, оста эшләгән ул. Миңа хәзер бары тик баш селкергә генә, бары тик гаҗәпләнергә генә калган. Гаҗәпләнмәслек тә түгел, карсак кына бер кешенең эчендә ничаклы явызлык йөргән бит!

Борын кимерчәкләрем сикерә, сизенәм, яхшыга түгел. Югалган беренче төн өчен, Вәсиләнең чәч чуклары, үземнең җәяү йөрүләрем өчен – барысы өчен дә, барысы өчен дә берьюлы өзәсем килә.

Тик мин авыз ачарга да өлгерми калам, урман кинәт гөрселдәп куя. Минем атым җиргә капланып төшә, мөлдерәгән күзләрен генә күреп калам атның. Үземнең мавыгыбрак китүемне хәзер генә, немец засадасының тозагына килеп капканнан соң гына сизендем, ярдәмчем – билемдәге гранаталар гына.

Минем дошманга бирелмичә, кулыма граната тотып засада өстенә баруымны күргәч, Госман елаган тавыш белән кычкырып җибәрде:

– Башың бармы, Айдар? Р?кебезне РґУ™ харап иттерәсең Р±РёС‚!

У?йләнеп карасам – аның РёРєРµ кулы РґР° күтәрелгән, тезләре дерелдәп тора.

– Беренчесе менә сиңа, куркак җан! – дип, җан ачуым белән аның өстенә гранатаны томырдым.

Граната иртәнге урманны яңгыратып шартлады. Ут, туфрак, аннары тагын безнең авылның курнос Госман – барысы бергә буталып, һавага очтылар.

Миндә тагын өч граната, бер йөрәк калды.

– Мәгез, бусы сезгә!



Үзебезнекеләр килеп җиткәннәр, РјРёРЅРµ үлемнең авызыннан тартып алганнар. Туган-ТЇСЃРєУ™РЅ якларга РєТЇРїС‚У™РЅ ТЇРє кайтканым СЋРє РёРґРµ, санитар поезд белән кайтарып ташлаганнар. Үзем РґУ™ белмим, әллә кайчаннан бирле РёРЅРґРµ госпитальдә, ак палатада ятам. Бик С€У™Рї бер С…РёСЂСѓСЂРі РєРёР»У™СЃРµ, шул карыйсы, РґРёР»У™СЂ, тизрәк килсен, төзәтсен РёРґРµ. Аннары тагын ишек РєРёРЅУ™С‚ ачылып китсен РёРґРµ РґУ™, РєРѕСЏС€ төсле балкып, Р’У™СЃРёР»У™ килеп керсен РёРґРµ. РЁУ™Рї С…РёСЂСѓСЂРі РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ РєРёСЂУ™Рє С‚У™ булмас РёРґРµ СѓР» чагында, терелер идем. Килмәс шул РёРЅРґРµ СѓР», ачулангандыр СѓР» РјРёТЈР°. Р?С… СЃРёРЅ, яшьлек! Яшьлек!В»


* * *

Мәрхүмнең дәфтәре – тигезле-тигезсез хәрефләр белән берсе артыннан икенчесе тезелеп киткән юллар, ник язганын үзе дә рәтләп төшенмәстән, госпитальдә озак ятып эче пошканнан, бары тик вакытны үткәрү өчен генә язылган бу искиткеч матур тарих – шунда бетә.

Р РѕРјСЌРЅ Роллан бугай, У™Р№С‚У™: «Һәрбер кеше үзенең күңел тирәнлегендә үзенә аерым бер каберлек асрый», – РґРё. Кеше РјРѕРЅРґР° Р±РёРє СЃРёСЂУ™РєР»У™СЂРЅРµ генә РєТЇРјУ™ Т»У™Рј, бер РєТЇРјРіУ™С‡, СѓР» аны күңеленнән казып чыгара алмый. Үзенең чая гомерен таудан ага торган шарлавык төсле тиз Т»У™Рј шаулап уздырган Р±Сѓ йөрәкле егет минем күңелгә РґУ™ У™РЅУ™ шулай нык булып утырып калды. У? кем белә, бәлки, гомерем буена РјРёРЅ аның каберен, авырыксынмыйча, үземдә саклап йөртермен.

Язгы розалар төсле матур-матур уйлар туарлар, бәлки, мәхәббәт турында яңа легенда язылыр, кешеләр берсе дә берни дә белмәс, ә яшь розалар дымны минем күңелемдә саклана торган әнә шул каберлектән алырлар.

Шундый уйларга күмелеп калган хәлдә, урамда очраган берәүгә дә күтәрелеп карамыйча, әлеге дәфтәрне кочаклап, теге ак чырайлы военврач янына барам. Теләк – әгәр җае туры килсә, ул ханым белән азрак сөйләшеп утыру. Аның әллә нинди яшерен моң белән тулган күз карашлары әле безнең беребезгә дә ачылып җитмәгән серләрне яшереп саклый төсле, һәрхәлдә, мин тагын бер сорауга җавап табарга тиеш. Вәсилә соңыннан ни эшләп кала?

Бәхеткә каршы, аның бик җайлы вакыты туры килде. Эштән кайтып, ашап-эчеп кенә тора иде. Кәефе дә бик яхшы чак икән, без, берәр стакан кофе ясап куеп, шуның янында озаклап сөйләшеп утырдык.

Баштарак: «Вәсилә турында мин үзем дә, сезнең төсле үк, әнә шул дәфтәрдән укып кына беләм», – дип, тыйнаклык саклап торса да, соңыннан ачылды тагын, барысын да сөйләде! Вәсилә дигәне шушы кара күзле ханым үзе булып чыкты, ә Айдар үзе, теге вакытта алган сугыш яраларыннан һәм, бәлки, яшьлегендә ясаган хаталарының үкенечле яңаруыннандыр, кайдадыр үлеп калган.

…Берничә минут вакыт без икебез дә тын утырдык. Бу тынлык һәр икебезнең дә рухи халәтенә бик яхшы туры килә, нинди генә акыллы сүз булмасын, бу берничә минутлык тынлыкның югары аһәңен алыштыра алачак түгел иде.

Мин, гомумән, ни турында сүз алып барырга да белмим. Кызыксындырган сорауларга җавап алынып беткән, нинди дә булса бүтән темага сүз кузгатыр идем, Вәсилә ханымның рухына туры килмәгән нәрсә килеп чыгып, аны рәнҗетермен дип шикләнәм.

У? Р’У™СЃРёР»У™ ханымның, киресенчә, сөйлисе килеп утырган РёРєУ™РЅ. Йөзен РєТЇС‚У™СЂУ™ төште СѓР», моңлы күзләрен РјРёТЈР° таба бер сирпеп алды, аннары, бүлмәнең бер почмагына текәлеп суынып калган хәлдә, әллә РЅРёРЅРґРё тонык бер тавыш белән әкрен генә СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ тотынды:

– …Бәхет турында Р±РёРє РєТЇРї СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ бездә. Урыны белән РґУ™, урынсыз РґР° сөйлиләр. РЁСѓР» СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ барысына РґР° колак сала китсәң, бездә хәзер бәхет буявына буялмаган сыңар аяклы тычкан РґР° табып булмый. У? менә шуны – сез малярлар ясап куйган тоташ бәхетне – авыр аякларым белән ерып, РЅРёС‡У™РјУ™ еллар буена РјРёРЅ аны СЌР·Р»У™Рї йөрдем. Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ берсе РґУ™ күземә күренмәде, күренсәләр РґУ™, алар бары тик күңелгә вакытлы юаныч кына бирделәр, У™ Айдар – ул минем балачагым, минем беренче йокысыз төннәрем РёРґРµ. Балачакны онытып булмаган төсле, аны РґР° онытып булмады. Балачакны РєРёСЂРµ кайтарып булмаган төсле, аны РґР° РєРёСЂРµ кайтарып булмый. У?Р№Р±У™С‚ киңәшләр бирүчеләр РґУ™ булмады түгел, Р»У™РєРёРЅ РјРёРЅ кеше сүзенә колак салмадым. Бәхет турындагы очкынлы җырлар РјРёРЅРµ бары тик рәнҗеттеләр генә, С‡У©РЅРєРё Айдардан аерылып калуым белән РјРёРЅ баштанаяк бәхетсез идем Т»У™Рј шул бәхетсез РєУ©Р№РіУ™ Р±ТЇС‚У™РЅ кешеләрдән калышмыйча атлап килдем. Җиңел булды РґРёРї уйлыйсызмы? ТєРёС‡ түгел. РЇРёСЃУ™ менә еллар буена СЌР·Р»У™Рї йөреп С‚У™, соңыннан аның турында шушы дәфтәрдән башканы таба алмау җиңел РґРёРї уйлыйсызмы? У?РіУ™СЂ шулай уйласагыз, нык ялгышасыз. РЁУ™С…СЃРё бәхетсезлек булды, бар, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ РґУ™ булыр. РњУ™СЃСЊУ™Р»У™ анда түгел, РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ У™РЅУ™ шул аерым бәхетсезлекләрне ерып чыга алуда, шуларны ерып чыга алырлык РєУ©С‡, ихтыяр булдыруда. Бәхет – әнә шул СѓР». Беләм, аягыма Айдар РјУ™СЂС…ТЇРјРЅРµТЈ кабер балчыгы ябышыр, йөрәгемдә аның ачы хәсрәте сакланыр, Р»У™РєРёРЅ, ничек кенә булмасын, РјРёРЅ сездән калышмам.

Ялкынланып сөйләгән җиреннән кинәт тукталып калды ул, сәер генә итеп миңа карап торды, аннары өстәде:

– У?РіУ™СЂ аның СѓР» язмаларын чынлап та матбугатка чыгарырга уйласагыз, бернәрсәне үтенеп сорыйм: зинһар өчен, кершән кисмәгенә манмыйча, РЅРё бар – шуны чыгарыгыз. Барыннан РґР° элек, кеше РёРґРµ СѓР», кеше көенә калсын.

Мин ул кечкенә бүлмәдән бик соң киттем, шулай да башым йокымсырау белән түгел, уйланулар белән тулган иде.


* * *

Шуннан бер-ике ай узгач, якшәмбеләрнең берсендә, мин тагын, яз башын котлап, әлеге теге минем өчен билгесез булган Айдар Корбановның кабере янына килдем. Тирәсе яхшылап чистартылган, кабер өсте яңа гына өзелгән язгы ландыш чәчәкләре белән күмелгән иде. Мин килгәнче, бирегә кемдер килеп киткән иде инде. Бөек Ватан сугышы героеның каберенә чәчәкләр куеп киткән кеше миңа ни өчендер Вәсилә ханымдыр кебек тоела иде.



В В В В 1942




Адәм балалары





I


Казан каласының гадәттәгечә кайнаган, аның янындагы Р?дел елгасының РґР° «диңгез» РіУ™ әверелмәгән, ТЇР· җае белән Каспийга табан агып яткан бер чагы РёРґРµ. Сагынып РёСЃРєУ™ төшерерлек әллә РЅРё калмаган. РўРёРє Р?дел аръягындагы Маркиз утравын, аның урманнарын, аның җәен – яшел ТЇР»У™РЅ, көзен печән РєРёР±У™РЅРЅУ™СЂРµ белән каплана торган аланлыкларын, аларыннан РґР° Р±РёРіСЂУ™Рє, Р?дел буйлап еракка-еракка сузылган тасмадай сары комлы пляжын РёСЃРєУ™ төшерми РјУ©РјРєРёРЅ түгел. Кемнәрнең генә СЌР·Р»У™СЂРµ уелып калмагандыр анда!

…Шундыйлардан берсен, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, тасвирлап бирергә РґУ™ була: шул Маркиз утравында, кызу июль көннәренең берсендә башлана Р±Сѓ тарих. РЇР» РєУ©РЅРµ, СЃСѓРґР° РґР°, пляжда РґР° халыкның мыжгып торган чагы була. РЁСѓРЅРґР° шул, кем ничек тели – шулай У™РІУ™СЂУ™ килгән бер мизгелдә, РєРёРЅУ™С‚ бер читтән «Батам! Батам! Коткарыгыз!» дип кычкырган тавыш ишетелә Т»У™Рј пляж РґУ™СЂСЂУ™ТЇ аякка баса. Ярдагылар – шунда СЏСЂРґР° торган килеш РєСѓУ™С‚ биреп, судагылар – йөзеп, батучы кешегә СЏСЂРґУ™Рј кулы сузарга СЏРєРё шулай эшләгәндәй күренергә тырышып ыгы-зыгы килергә тотыналар. Гадәттәгечә бераз кичегеп, «Освод» РєУ©Р№РјУ™СЃРµ РґУ™ килеп чыга. У? шул арада СЏСЂРґР° кызынып ятучылардан берәү, һичбер тавыш-гауга РєТЇС‚У™СЂРјРёС‡У™, СЃСѓРіР° сикереп С‚У©С€У™ РґУ™, башы белән СЃСѓРЅС‹ СЃУ©Р·РіУ™РЅРґУ™Р№, кызу-кызу шул СЏРєРєР° таба йөзеп С‚У™ китә…

Аларны – бата язып калган «су кызы» н һәм аны коткаручы тәвәккәл егетне әлсерәгән-күгәргән хәлләрендә «Освод» көймәсенә алып, ярга чыгаралар. Андый чакта һәрвакыт шулай булганы кебек, монда да белгәне-белмәгәне үзенчә киңәш бирергә, акыл сатарга тотына. Бәлагә дучар була язып калган хатын-кызны нәкъ менә шушы ыгы-зыгы күзен ачарга мәҗбүр итә.

– Нигә җыелган бу халык? Аю биетәләр мәллә монда? – ди ул, беренче сүзе белән үк керпедәй энәләрен калкытып. Тик үзен коткаручы егетне шәйләп алганнан соң гына бераз тынычлангандай булып кала. Һәм әллә кайчаннан белгән таныш кешесенә йомыш кушкан кебек, аңарга тиз генә өс киемнәрен алып килергә ишарәли.

Җыелган халык әкренләп тарала, болар – бата язып калганы һәм коткаручы – икәве генә калалар.

– Сез кем? Ник кирәк булды сезгә мине тартып алу? – Егет нәрсә дип җавап кайтарырга да белмичә аптырабрак торганда, әлеге ханыммы, туташмы дигәндәй, һаман шулай кырыслык саклаганы хәлдә өстәп куя: – Һич югы, исемегезне әйтегез. Суга ташлап су алмаган бу бәхетсез башымны кая куярга белмичә аптыраган минутларымда, ичмасам, каһәрләп искә алырмын.

– У?сфан минем исемем. У?СЃС„У™РЅРґРёСЏСЂ, У™РіУ™СЂ мулла кушкан исемем белән РєР°Т»У™СЂР»У™СЂРіУ™ уйласагыз, – РґРё егет Т»У™Рј, тегеңә җан өрергә тырышкандай, СЋСЂРё шаянрак тонга күчеп өсти: – Шулай РґР° кызык килеп чыга сезнең сүзегездән: РјРёРЅ үземчә яхшылык эшләгән булдым, У™ сез РјРёРЅРµ РєР°Т»У™СЂР»У™Рї РёСЃРєУ™ алмакчы.

Ул арада ханым бераз хәл җыеп, үзен тәртипкә китереп өлгергән, йөзенә төс кергән, таралган калын чәчләрен сыгып, төреп азаплана иде. Шул килеш, авызына чәч шпилькаларын капкан килеш, ул егеткә томырылып бер карап алды. Егет бу карашны ничегрәк аңлагандыр, аңлагандырмы-юктырмы, аны тикшереп тормастан, ханым җәлт кенә сикереп торды да моннан ярты сәгать элек кенә суга батып үләргә җыенган кешедән һич көтелмәслек кыюлык белән егетнең каршына килеп басты:

– У? РјРёРЅ Гөлчирә атлы булам, шулхәтлесен белсәгез, хәзергә җитеп торыр, – РґРёРґРµ СѓР», озын керфекләрен чак кына аскарак алып. Йөзеннән РєРёРЅУ™С‚ алсу кызыллык йөгереп узды – чибәр РёРґРµ, кырыс РёРґРµ СѓР» Т»У™Рј тоташы белән табышмак РёРґРµ Р±Сѓ минутта. Менә СѓР» күтәрелеп тагын бер карап куйды – каядыр чакырган Т»У™Рј бер ТЇРє вакытта өтеп алган кебек итте СѓР» шушы карашы белән. – Башыгызга төшкән бер бәла икәнмен, Т»РёС‡ СЋРіС‹, сез РјРёРЅРµ пароход пристанена хәтле озатып куегыз. Үзегез уйлап карагыз, үлемнән коткаручымны ансат кына ташлап китсәм, СЂУ™С…РјУ™С‚ фәрештәләре Р±ТЇС‚У™РЅ вакытта яныма РґР° килеп карамаслар.

Күренеп тора: СЃУ©Р№Р»У™С€У™ белә торган РІУ™СЃРІУ™СЃУ™ РёРґРµ Р±Сѓ. РљРѕРјРґР° яланаяк СЌР·Р»У™СЂРµ калдыра-калдыра пароход тукталышына барган арада гына, җитмәсә тагын, сәерсенеп карап калучы Р№У©Р·Р»У™РіУ™РЅ-РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ РєТЇР· карашлары астында алар, әлбәттә, әллә РЅРё аңлашып-танышып РєРёС‚У™СЂРіУ™ өлгерә алмадылар. Шулай РґР° әһәмиятлесе эшләнде: алар РєРёР»У™СЃРµ ялда шушында, Маркиз утравында СѓРє тагын бер очрашырга СЃТЇР· куештылар. РЎТЇР· араларыннан Гөлчирә У?сфанның У©Р№Р»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ карт буйдак икәнлеген РґУ™ абайлап алды, Р»У™РєРёРЅ үзенең кайсы урамда Т»У™Рј кем белән торганлыгын белдерергә ашыкмады. Гомумән, РєТЇРї сөйләшми РёРґРµ СѓР». У?сфан Гөлчирәнең Р±Сѓ йомыклыгын РїСЃРёС…РёРє хәле белән аңлатырга тырышты, хәер, Р±Сѓ минутларда аңарга РєТЇРї РєРёСЂУ™Рє С‚У™ түгел, СѓР» үзенең эшләгән батырлыгы, үлемнән тартып алган СЏТЈР° танышы Т»У™Рј аннары РєРёР»У™СЃРµ ялда тагын бер очрашырга СЃТЇР· куешулары өчен РґУ™ куанып бетә алмый РёРґРµ.




II


Кем син? Кешеме, әллә адәм күңеленә коткы салу өчен кеше кыяфәтенә кереп йөрүче пәри кызымы? Кияүдән кайткан берәр яшь толмы, әллә сабагында килеш шулай сакланып калган җиләкме? Чынлап та, кем син? Кем син?

Чамача У™РЅУ™ шундый сорауларны куймакчы булып, атна буена очрашуны көтеп торды У?сфан. РЇР» РєУ©РЅ РёСЂС‚ТЇРє Маркиз утравында, пароход тукталышында шәһәр ягыннан чыккан кешеләрдән күзен алмыйча, кадаклангандай торучы РґР° У?сфан булды. Үзенә РґУ™ шактый СѓРє кызык тоела РёРґРµ Р±Сѓ С…У™Р»: менә Р±РёС‚, егерме тугыз яшенә җиткәч, РёРЅРґРµ акыл утырттым бугай РґРёРї С‚ТЇС€ киереп Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, С‚У™ТЇРіРµ РёР»У™СЃР»У™РЅТЇ белән кабынган СѓРЅТ—РёРґРµ яшьлек гашыйк кебек тилереп китсенче кеше! Югыйсә хатын-кызларны РєТЇСЂРіУ™Р»У™РіУ™РЅРµ булды Р±РёС‚ аның. Азып-тузып Р№У©СЂРјУ™СЃУ™ РґУ™, шулай РґР° кызлар кулын тотмаган кеше түгел ләбаса! Р›У™РєРёРЅ әллә ничек кенә булды СѓР» «романнар». РђРЅС‹ТЈ РєТЇР·Рµ төшкән кызлар У?сфан көткән самими күңелле кешеләр булып чыкмадылар. «Тычканлы-мәчеле» уйнарга яраттылар, тыштан ялтырап та, эчләре С…У™Р№Р»У™ белән тулган Т»У™Рј, туры килгән саен, туры килмәсә, ничек С‚У™ туры китерергә тырышып, егет кесәсе исәбеннән шоколад кимерергә Т»У™Рј РєРёРЅРѕРіР° чабарга ашкынып торучы тәмлетамак, шыр сыйрак булып чыктылар. Бик табигый: У?сфан институт бетереп, армиягә – действительный хезмәткә киткәч, Р±СѓС€ кесә белән кайтачак Р±Сѓ солдатны РёРєРµ ел буена РєУ©С‚У™СЂРіУ™ сабырлыклары җитмәде, беришесе РєРёСЏТЇ тапты, аеруча җитезләре РєРёСЏТЇРґУ™РЅ РєРёСЂРµ әйләнеп кайтырга РґР° өлгерделәр. У?сфаннан хатын-кыз кайгысы очты. Эшкә урнашу, СЏС€У™ТЇ өчен ТЇР·РµТЈУ™ почмак табу кайгысы, кеше күзенә күренерлек У©СЃ-баш рәтләү яклары алга килеп басты, кыскасы, РєТЇРїРјРµ РєРёСЂУ™Рє кешегә егерме тугызга Т—РёС‚ТЇ өчен! Егерме сигез артыннан СѓРє Р±РёС‚ СѓР» егерме тугыз. РЈР» арада У?сфанга хатын-кыз халкыннан РєСѓСЂРєСѓ, аларга ышанмыйча карау, алны-артны уйлап СЌС€ итүче салкын акыл урнашып өлгергән РёРґРµ РёРЅРґРµ. Менә шул кешене узган СЏР» көнендә очраклы рәвештә туры китергән әлеге серле «табышмак» РєРёРЅУ™С‚ тилертеп, яңадан СѓРЅТ—РёРґРµ яшьлек РєТЇСЃУ™РєРєУ™ әйләндереп китте Р±РёС‚, әкәмәт – коткарасы калмаган РёРєУ™РЅ аны, бата башлаган батсын РёРєУ™РЅ!

Сәгать СѓРЅРіР°, унбергә хәтле көтте СѓР», СЃСѓ коенырга китмичә, үзен ТЇР·Рµ битәрли-битәрли көтте. Ләкин… РіУ©РЅР°Т» шомлыгы түгел диген СЃРёРЅ аны, – көндезге рейсларның берсендә трапта Гөлчирәнең күренүе булды, аның бөтен җеннәре, бирергә җыенган кискен сораулары коелып СЋРєРєР° чыкты. Р§У©РЅРєРё Гөлчирә Р±Сѓ килүендә баш әйләндергеч РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ матур РёРґРµ. Р”У©РЅСЊСЏРґР° СЋРєРЅС‹ РґР° РєРёРјУ™РіУ™РЅ, парфюмерия күленә РґУ™ батмаган: өстендә гадәти генә Т—У™Р№РіРµ ак күлмәк, шуның өстеннән биленә Р·У™ТЈРіУ™СЂ пута буып куйган, Р±Сѓ путасы аны ничектер тагын РґР° нечкәртеп, яшәртеп Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРґУ™Р№ РёС‚У™ РёРґРµ. Чәчен РґУ™, тузгымасын өчен булса РєРёСЂУ™Рє, шундый СѓРє Р·У™ТЈРіУ™СЂ тасма белән урап куйган, Р»У™РєРёРЅ аңарга карамастан, тузгыйсы чәче тузгыган, У™РјРјР° СѓР» ТЇР·Рµ РјРѕТЈР° игътибар РґР° итмәгәндәй күренә РёРґРµ. Болай көттергәнлеге өчен бераз аптырабрак та калган булса РєРёСЂУ™Рє: авызы ачык, ап-ак булып тешләре күренеп РєРёР»У™ РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ У?сфанның читтән генә сокланып, озак күзәтеп торырга сабырлыгы җитмәде, атлый-йөгерә тиз генә аның каршысына чыкты. Күңелен шомландырып торган баштагы икеләнүләре берьюлы СЋРєРєР° чыккан, бернинди шикләнүсез, бернинди сораусыз Т»У™Рј үпкәсез, хәтта бераз шаярткандай итеп, Гөлчирәнең беләгеннән тотып алды СѓР»:

– Бу юлы батмабыздыр инде, шәт… икәү бергә булгач?

Алар, бер-берсенә карашып, беравык сүзсез калдылар – бөтенесе РґУ™ әйтелде кебек шушы сүзсез карашып алуда! Р‘ТЇС‚У™РЅ кешеләр ничек СЏР» итсә, алар РґР° шулай СЏР» РёС‚У™СЂРіУ™ булдылар. Читкәрәк китеп СЃСѓ керделәр. У?сфанның алай-болай кулы озыная башлагач, Гөлчирә берме-икеме тапкыр аның кулына сукты, судан чыккач, кояшның уттай кыздырган төшен сайлап, кызынырга яттылар. РњРѕРЅРґР° РґР° ханым егетнең үзеннән бераз читкәрәк китеп ятуын үтенде.

– Ерактагы РєРѕСЏС€ яктырак була, – РґРёРіУ™РЅ булды СѓР», У?сфан артык ТЇР· итеп якынгарак елыша башлагач. Дөресен әйткәндә, Гөлчирәнең үзен болай ТЇС‚У™ кырыс тотуы У?сфанның ачуын РґР° кабарта башлаган РёРґРµ РёРЅРґРµ. У?леге РґУ™ баягы: шул бер ТЇРє «тычканлы-мәчеле» уйнау килеп чыга түгелме СЃРѕТЈ РјРѕРЅРґР° РґР°? Аерма тик шунда: РјРѕРЅРґР° тычканы РґР°, мәчесе РґУ™ яхшы СѓРє картаеп, С…У™Р№Р»У™ туплап өлгергәннәр, берсе икенчесеннән тиз генә алданасы килми РёРґРµ булса РєРёСЂУ™Рє. Шундый каршылыклы уйларга бирелеп, бермәл тын гына яткан У?сфан РєРёРЅУ™С‚, РёСЃС‚У™-оста СЋРє чагында Т»У™Рј балаларча беркатлылык белән:

– Сиңа ничә яшь, Гөлчирә? Только яшермичә әйт, – дип, дуамал гына сорап куйды.

Гөлчирә, яткан җиреннән башын калкытып, У?сфанга карап көлеп торды: В«У?Р№ Т—ТЇР»У™СЂ сабый… У?ллә СЃРёРЅ хатын-кыздан мондый сорауга дөрес җавап алырмын РґРёРї уйлыйсыңмы?В» РґРёРіУ™РЅ РјУ™РіСЉРЅУ™ яшерелгән РёРґРµ Р±Сѓ карашта.

– Димәк, сине мин үзем түгел, минем яшем күбрәк кызыксындыра, – дип, чак кына ирония белән көлемсерәп куйды Гөлчирә, – ә мин, җүләр марҗа, үземне үлемнән коткарган кешене благородный рыцарь итеп күз алдыма китергән идем.

ТєУ™Рј СѓР», У?сфанга икенче СЏРєРєР° борылып торырга кушып, тиз генә сикереп торды, купальный костюмын салып, күлмәген РєРёСЏСЂРіУ™ Т»У™Рј, әлбәттә, бераз төзәтенергә тотынды.

– Җитте, берьюлы Р±РёРє озак кызынып, белокровье алуың бар, без карт кешеләрдән анысы РґР° ерак Р№У©СЂРјУ™СЃ, – РґРёРіУ™РЅ булды аннары, У?сфанның баягы соравына каршы ачыктан-ачык төрттереп.

Бераздан алар, комда яланаяк эзләре калдырып, өскә – ярга таба менеп киттеләр. Анда буфетларга сугылгалап, ләкин, чират зур булу сәбәпле, берсендә дә тамак чылата алмыйча беравык буталып йөргәннән соң, аланлык аркылы үтеп, урманга юл тоттылар.

– Башым авырта башлады, монда күләгә җитми, – дип аңлатып маташкан булды Гөлчирә.

Асылда, аңарга У?сфанның батырлыгы җитми, анда – кеше күзеннән читтәрәк – ул аны батыррак итеп күрергә тели РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ, нишләмәк РєРёСЂУ™Рє, анда РґР° Гөлчирә көткәнчә килеп чыкмады. Урманга керү белән, безнең беркатлы У?сфаныбыз РєРёРЅУ™С‚ ботаникка әйләнеп калды.

– Менә бу зелпе дигән куак булыр, – дип аңлатырга тотынды ул, учарланып үскән бер куак янында туктап, – мин малай чакта шуның тамырын җыйдырып теңкәмә тия торганнар иде. Күн эшкәртү промышленностена, ниндидер буяу экстрактына китә, имеш.

– У? менә Р±СѓСЃС‹ РЅРёРЅРґРё агач? Белмәссең, анысының РґР° тамырыннан РЅРё РґУ™ булса ясыйлардыр әле?

– Анысының тамырыннан безнең ише РєУ©РїУ™-көндез урманда адашып йөрүче диваналарның башына кундыру өчен РєТЇСЃУ™Рє ясыйлар, – РґРёРї, шуклыкка каршы шуклык белән җавап кайтарды У?сфан.

Гөлчирә, егетнең күңелен күрергә тырышып, авыз чите белән генә көлгән булды, ләкин күренеп тора: көләсе килүдән түгел иде бу көлү.

– У?РіУ™СЂ минем белән Р№У©СЂТЇ сезгә адашу булып күренә РёРєУ™РЅ, – РґРёРї башлады СѓР» бераздан, Р±Сѓ юлы РёРЅРґРµ Р±РёРє җитди итеп, – СЏРєРё сез РјРѕРЅС‹ТЈ өчен кемнән РґУ™ булса шүрлисез РёРєУ™РЅ, шушы минутта СѓРє минем ялгызымны гына калдырыгыз. Мин – ялгызлыкка ияләшкән кеше.

Үпкәләү дә, серлелек тә, бер үк вакытта егетне батыррак булырга чакыру да ишетелеп калды бу сүзләрдә.

– Бераз тыңлап торыйк, – РґРёРґРµ Гөлчирә, аннары, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, сүзсез калган У?сфанның күңелен табарга тырышып, – СЃРёРЅРµТЈ, шулай СЏРїР°-ялгыз калып, урманны тыңлап торганың бармы?

У?сфанның РЅРё РґРёРї җавап бирергә РґУ™ белмичә, әле һаман аптырабрак торуын күреп, Гөлчирә яңадан Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ күчте:

– Син, алайса, СЋРєРєР° гына ботаник булып кыланасың РёРєУ™РЅ, егет. У? минем тыңлаганым бар. Урман гел бер генә төрле шауламый. Көзен СѓР» җылап, яшел яфракларын койганы өчен хәсрәтләнгәндәй шаулый. Менә хәзер июль, Т—У™Р№ уртасы. Беләсеңме, СѓР» хәзер РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРї шаулый? Белсәң У™Р№С‚, Р№У™, РЅРё РґРёРї шаулый июльдә урман?

РЈР» бер ТЇРє вакытта ап-ак тешләрен С…У™С‚У™СЂ елтыратып РєУ©Р»У™ Т»У™Рј, «Кинәт өстенә ташлансам, Р±Сѓ мокыт нишләр РёРґРµ РјРёРєУ™РЅ? Р™У©СЂУ™РіРµ ярылып үлмәс идеме?В» РґРёРіУ™РЅ төсле, ТЇС‚У™ нык текәлеп, У?сфанга карап тора РёРґРµ.

– Белмисең РёРєУ™РЅ, белмисең РёРєУ™РЅ, РёРїС‚У™С€ ботаник, – РґРёРї, мыскыллы тантана белән шаулап РєУ©Р»У™СЂРіУ™ тотынды СѓР» Т»У™Рј, шул кызудан тәмам ташып, РЅУ™СЂСЃУ™ булганын Т»У™Рј РЅУ™СЂСЃУ™ булачагын Т»РёС‡ уйлап тормастан, У?сфанның муенына ташланды, тәкатьсез калып, аны кочарга-ТЇР±У™СЂРіУ™ тотынды. ТєУ™Рј, РєРёРЅУ™С‚ кабынган кебек, шундый СѓРє кинәтлек белән читкә ыргылды, алдына-артына карап тормыйча, пляж ягына таба йөгерде.

– Син РјРёРЅРµ икенче очратма, У?сфан… Үтенәм, больше очратма, – РґРёРї кычкырды СѓР», бераз киткәч У?сфан ягына борылып.

…У?сфан, исенә килеп, аның артыннан чапты. Р›У™РєРёРЅ СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ. РЈР» СЏСЂРіР° төшеп җиткәндә, Гөлчирә Р?дел аркылы кешеләр ташый торган пароход палубасына менеп баскан, трап алынган, пароход кузгалып тора РёРґРµ. Гөлчирәнең бары тик РєСѓР» РёР·У™РІРµ генә аның РєТЇР· алдында аермачык күренеп калды. У?ле С‚У©С€ кенә авышкан, тузанлы С€У™Т»У™СЂРіУ™ РЅРёРє шулай ашыга торгандыр?




III


Р?кенче-өченче СЏР» көннәрендә РґУ™ Маркиз утравына чыгып, караштыргалап Р№У©СЂРґРµ У?сфан. Урамнан үткәндә булсын, РєРёРЅРѕРґР° булсын, РєТЇР·РіУ™ күренердәй хатын-кыз очраса, гел шул баш әйләндереп качкан «табышмак» РЅС‹ РёСЃРєУ™ төшерә торган булды. У?лбәттә, СѓР» донжуанланып чабу яшеннән узган, вакыты-вакыты белән: «Шул гына РёРґРµ нужам! Беткән Р±ТЇС‚У™РЅ кайгы», – РґРёРї, РєСѓР» селтәп куйган чаклары РґР° булгалый. Р›У™РєРёРЅ теге «табышмак» РЅС‹ТЈ РІУ™СЃРІУ™СЃУ™СЃРµ аңарга чын-чынлап кагылган, аны СѓР» бөтенләй ТЇРє исеннән чыгарып ташлый алмый РёРґРµ.

Шулай СѓР·РґС‹ Т—У™Р№, сентябрьдә У?сфан ялда булып, якындагы СЏР» йортларының берсендә СЏР» итеп кайтты. У?йтергә РєРёСЂУ™Рє, начар СЏР» итмәде. Режим бозмады, аракы эчеп болагайланып Р№У©СЂРјУ™РґРµ, Аллага шөкер, СѓР» СЏР» иткән чорда Р±ТЇС‚У™РЅ СЃСѓРіР° батучылар РґР° туры килмәде, У™РјРјР° күңеле СЃРёР·У™: Гөлчирә табышмак калдырып киткән ләззәтле шомга ТЇР·Рµ муеннан бата бара РёРґРµ.

У? беркөнне, Т»РёС‡ С‚У™ уйламаганда, Гөлчирәне СѓР» СЏРЅУ™ очратты. У?ллә кайда РґР° түгел, Чехов базарында, РїРѕРјРёРґРѕСЂ-кишер алып торган җирендә Т»У™Рј, әйтергә РєРёСЂУ™Рє, Р±РёРє С‚У™ натураль хәлендә очратты. Өстендә гадәти генә РєУ©Р·РіРµ пальто, аягында ТЇРєС‡У™СЃРµ ашала төшкән искерәк кенә туфли РёРґРµ. Башына җиңелчә генә шарф салып, аның очын иңбашы аркылы җилкәсенә Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ, әлеге тыңлаусыз чәче шарфтан яртылаш чыккан, кыскасы, ханымның бөтен торышыннан таркаулык, үзенә бертөрле өшәнгәнлек, РґУ©РЅСЊСЏРіР° РёСЃРµ китми башлаганлык сизелеп тора РёРґРµ. У? тагын РґР° ныграк РєТЇР·РіУ™ ташланганы: Гөлчирә җәйгегә караганда сизелерлек ябыккан, агарып калган РёРґРµ.

– Менә СѓР» кайда Р№У©СЂРё минем югалткан кешем, – РґРёРї шаулап кулын СЃСѓР·РґС‹ У?сфан. РЈР», әлбәттә, Р±РёРє шат Т»У™Рј РјРѕРЅС‹ яшерергә РґУ™ тырышмый РёРґРµ.

Гөлчирә бу хәлендә очрашудан беркадәр аптырабрак калса да, табигый тапкырлыгын югалтмады:

– Алайса, сез Р±Сѓ юлы РґР° РјРёТЈР° СЏСЂРґУ™Рј кулыгызны сузарга әзер икәнсез, – РґРёРї, шаярткан булып, бер кулындагы сумкасын У?сфанга тоттырды. Моннан СЃРѕТЈ ТЇС‚У™ нәзакәтләнеп киткән У?сфан, Гөлчирәнең кулыннан РїРѕРјРёРґРѕСЂ, кыяр тутырылган сеткасын РґР° алып, базарга РЅРё өчен килгәнлеген исеннән ТЇРє чыгарган хәлдә, ханымны озата китте. Озак барырга туры килмәде. Гөлчирә шул СѓРє районда, Волков урамындагы РёРєРµ катлы борынгы йортларның берсендә, У©СЃРєРµ катта тора РёРєУ™РЅ. Кайтып җиткәч, капка төбендә чак кына тукталып калдылар.

– Менә хәзер РјРёРЅ сезнең кайда торганыгызны белдем, алай югалып калырга ирек Р±РёСЂРјУ™Рј, – РґРёРіУ™РЅ булды У?сфан, Гөлчирәнең айлар буена күренми торуына ишарәләп.

Тегесе, әллә ни очынмыйча гына:

– Аннан сезгә РЅРё файда? – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ Т»У™Рј, әйберләрен У?сфан кулыннан алып, ишеккә таба атлады. Р›У™РєРёРЅ кереп РєРёС‚У™СЂРіУ™ шулай РґР° ашыкмады. РљРёРЅУ™С‚, Р·СѓСЂ кара күзләрен тутырып, У?сфанга бер карап алды ул – яшерен РјРѕТЈ, җан ачысы, күңелнең РґУ™СЂСЂУ™ТЇ бер очынып РєСѓСЋС‹, шул СѓРє вакытта кешегә әйтеп булмый торган гаҗизлек, У™ әйтергә, күңелне бушатырга Р±РёРє-Р±РёРє теләве – бөтенесе-бөтенесе берьюлы бәреп чыкты Р±Сѓ карашта.

– У? сез, У?сфан, үзегез РЅРёРє бернәрсә РґУ™ алмадыгыз? РњРёРЅРµ СЌР·Р»У™СЂ өчен генә чыкмагансыздыр РёС‡ базарга?

Р?кесе РґУ™ көлеп куйдылар. У?сфан базарга РЅРё өчен чыкканлыгын аңлатырга ашыкмаса РґР°, күңеленә килгән С‚У™РєСЉРґРёРјРЅРµ әйтергә ашыкты:

– «Родина» РґР° Р±РёРє С€У™Рї картина бара, РґРёР»У™СЂ. РљТЇСЂРіУ™РЅ кешеләр мактап бетерә алмыйлар. У?Р№РґУ™, махнём, яңадан очрашуыбыз… Рё, вообще, СЃСѓРґР° батмый, утта янмый калуыбыз шәрәфенә.

Гөлчирә җавап бирергә ашыкмады. Шушы яшькә хәтле өйләнми йөргән бу карт буйдакны каршында сөйләндереп тоту, гомумән, аңарга бераз юаныч бирә иде. Беркавым түбән карап дәшми торганнан соң, менә ул кинәт йөзен күтәрде, күзләрендә тәвәккәллек очкыны кабынып китте, әйе, бу буйдак белән кинога барырга бик-бик риза иде ул.

– Махнём тек махнём, тик бер шарт белән: теге вакытта Маркиз урманындагы тилелекне искә төшермәслек булсак кына.




IV


Берничә чит РёР» фирмасы катнашы белән, үлчәүсез РєТЇРї эротика кушып эшләнгән фильмның күңелне кытыклый торган урыннары болай РґР° байтак РёРґРµ. Шуңарга У©СЃС‚У™Рї Гөлчирә РґУ™ Р±РёРє орынып утыргач, РєТЇСЂРјРё РєТЇСЂРіУ™РЅ У?сфанга Т—РёС‚У™ калды. Кинодан чыкканда, СѓР» балалар кебек каушаган, бөтенләй сүзсез калган, кулына урын тапмый, Гөлчирәнең култыгыннан алмакчы була, Р»У™РєРёРЅ кыюлыгы җитми, У™ үзенең Р±Сѓ кыюсызлыгын СЃРёР·ТЇРґУ™РЅ аңарга әйтеп бетергесез уңайсыз РёРґРµ. У?РјРјР° Гөлчирәне картина яхшы СѓРє кузгаткан РёРґРµ булса РєРёСЂУ™Рє, көтеп-көтеп С‚У™ егет тарафыннан бернинди тәвәккәллек С‚У™ РєТЇСЂРјУ™РіУ™С‡, СѓР» ТЇР·Рµ аның беләгеннән тотып алды. Аннары, У?сфанны шаярткан-баласыткан булып, У™ чынлыкта РёСЃУ™ каршы килергә Т»РёС‡ урын калдырмаслык катгыйлык белән С‚У™РєСЉРґРёРј ТЇРє ясады:

– Син, мәхлук җан, бүген бөтенләй ашамагансың да ич, базардан буш кул белән кайтканыңны күреп тордым. Вакыт соң, йокым килә димәсәң, әйдә, сабыем, «Казан» ресторанына кереп, берәр җылы ризык кабып чыгыйк. Кино билеты синең исәптән булды, ресторан – минем счёттан. Минем бурычлы булып каласым килми.

– Бурычлы булып калсаң, теге РґУ©РЅСЊСЏРґР° якаңнан борып алырлар РґРёРї куркасыңмы әллә? – РґРёРіУ™РЅ булды тегесе, ниһаять, бераз батырая төшеп. – Белеп тор, җаным, У?сфан РґРёРіУ™РЅ кеше эчендә кер саклый торганнардан түгел. Ресторан икән – ресторан. Безнең ише элита токымнары РґР° кермәгәч, аны кем өчен ачканнардыр РґРёСЃРµТЈ.

Кереп өстәл янына утыру белән, Гөлчирә дилбегәне үз кулына алды.

– Сыйларга Т»У™Рј РЅУ™СЂСЃУ™ белән сыйларга икәнлеген РјРёТЈР° СЂУ©С…СЃУ™С‚ РёС‚, – РґРёРґРµ СѓР», меню кенәгәсеннән тиз генә күзен йөртеп. – У?лбәттә, ашау алдыннан СЃРёТЈР° чак кына тамак чылатып алырга РґР° кирәктер РёРЅРґРµ. Менә РјРѕРЅРґР° Р±РёС€ йолдызлы РєРѕРЅСЊСЏРє бар, имеш. РЎРёТЈР° напарник булып, РјРёРЅ үземә «Акстафа» алам. – РЈР» боларның барысын РґР°, ничектер шаярткандай, тел очы беләнрәк У™Р№С‚У™, Р»У™РєРёРЅ уены-чыны бергә, икеләнергә урын калдырмый РёРґРµ. Хәтта РІРёРЅРѕ исеменнән РґУ™ үзенчә файдаланып, У?сфанга бер төрттереп РєСѓСЏСЃС‹ итте: – Кара Сафалардан РґР° әллә РЅРё СЂУ™С‚ чыгар кебек күренми. У?Р№РґУ™, Аксафа РёРєУ™РЅ Аксафа.

Ашап-эчеп, шактый ук кәефләнеп урамга чыкканда, сәгать унберенче яртылар иде инде.

– Ой, онытылып СѓРє киткәнмен, вакытның болай СЃРѕТЈ икәнлеген, билләһи, белмәдем, – РґРёРї өзгәләнеп РєСѓР№РґС‹ Гөлчирә, әле хәзер генә исенә килгәндәй. ТєУ™Рј шундук, яңадан үзенең гадәттәге иронияле теленә ирек биреп, У?сфанны яныннан СѓРє куарга тотынды. – Бар, мәхлугым, РґТЇСЂС‚ СЏРіС‹ТЈ кыйбла. РњРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ темп белән кайта алмам, РјРёРЅРµ югалтканнардыр, РјРёРЅ йөгерәм.

Бу аның турыдан-туры әйтергә кыймыйча, У™РјРјР° читләтеп, «Син РјРёРЅРµ озата барырсыңдыр Р±РёС‚, егет. РќРёРЅРґРё кавалер СЃРёРЅ, кичне бергә уздырган дамаңны озатып та куймагач» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ РёРґРµ. У?сфан РґР° бөтенләй ТЇРє төшеп калганнардан түгел, төрле хатын-кыз күреп бозылган кеше булмаса РґР°, күңеле ошаткан хатын-кыз телендәге «код» ларны гына чишәрлек «бозыклыгы» бар РёРґРµ.

2 нче номерлы трамвайның Волков урамындагы соңгы тукталышында төшкәч, Гөлчирәләр өенә ерак түгел иде, ул арада гына сүз әллә ни ялганып китмәде.

– Синең РёРЅРґРµ, У?сфан җаным, минем кем икәнлегемне Т»У™Рј ничек, кем белән яшәгәнлегемне, әлбәттә, Р±РёРє беләсең РєРёР»У™ булыр, давай, ханжалыкны бер СЏРєРєР° куеп торыйк. – Гөлчирәнең тавышында РєРёРЅУ™С‚ ТЇС‚У™ кискен Т»У™Рј катгый авазлар ишетелеп калды, һәрхәлдә, СѓР» моннан ярты сәгать кенә элек балык урынына Р№У©Р·РіУ™РЅ шуклык дулкынында түгел РёРґРµ хәзер. – РњРёРЅ СЃРёТЈР° РїУ™СЂРґУ™РЅРµТЈ бер читен ачмак булам. Конечно, ТЇР·РµТЈ теләсәң Т»У™Рј соңыннан куркып, РјРёРЅРµ бөтенләйгә ташламаслык булсаң гына…

РЈР» У?сфанның РЅРё РґРёРї җавап бирүен РґУ™ көтмичә, аны РєСѓР» очыннан Т—РёС‚У™РєР»У™Рї, парадный ишегенә алып килде. Кесәсеннән ачкыч чыгарып, ишекне ачты. Включательне борып, баскычны яктыртты. Сары Р±СѓСЏСѓРіР° буялган Т»У™Рј култыксасындагы кайбер фигуралары төшкәләгән баскычтан кунагын алдан җибәреп алып менеп китте.

Бу минутларда РёРЅРґРµ Гөлчирә ТЇР·Рµ сүзсез РёРґРµ. Хәтта СѓР» кунагын РєРёСЃУ™С‚ТЇРЅРµ СЏРєРё, артык нәзакәтлелек күрсәтеп, РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса ясалма төчелекләр әйтеп торуны РґР° РєРёСЂУ™Рє тапмады. Кырыс җитдилек белән кунагына алгы якта плащын Т»У™Рј эшләпәсен элеп калдырырга кушты. Т®Р·Рµ РґУ™ чишенде. РЁСѓР» арада ТЇР·Рµ, хатын-кыз купшылыгына бирелеп, коридордагы көзгегә РєТЇР· төшереп алырга РґР° онытмады. Шуннан СЃРѕТЈ, шуларның барыннан РґР° СЃРѕТЈ, хәзергә ябык торган Р·СѓСЂ ак ишегалдында, «Керергәме? Юкмы?В» РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, СЏРЅУ™ чак кына тукталып калды. У?сфанга сынаулы караш ташлады Т»У™Рј, кунагында һичбер каушау-икеләнү РєТЇСЂРјУ™РіУ™С‡, ишекнең РёРєРµ канатын РёРєРµ СЏРєРєР° РґУ™СЂСЂУ™ТЇ ачып Т—РёР±У™СЂРґРµ.

Керде, Р»У™РєРёРЅ, бусагадан атлау белән, ишек төбендә тораташтай катып калды У?сфан. Чит илдән кайткан ялтыравык мебель белән җиһазландырылган Р±Сѓ Р·СѓСЂ залның бер почмагында, С‚У™СЂУ™Р·У™ буенда, кызгылт-карасу лак йөгертелгән импортный караватта ул – хаста РґРёСЃУ™ТЈ хастага охшамаган кып-кызыл чырайлы, шешенке кабаклы, яңакларын С‚У©Рє баскан Т»У™Рј озак кузгатылмаганныкы булса РєРёСЂУ™Рє, башы мендәргә батып кергән Р·СѓСЂ гәүдәле РёСЂ кеше ята РёРґРµ. Р?шек ачылуга бөтенләй диярлек игътибар итмәгәндәй хәрәкәтсез калды СѓР», җан У™СЃУ™СЂРµ барлыкны сиздерергә тырышып «ым» какмады, мендәренә ничек ябышып каткан булса – шулай ята Р±РёСЂРґРµ. Р›У™РєРёРЅ У?сфан шундук күреп алды: аның РєТЇР·Р»У™СЂРµ ачык Т»У™Рј У?сфанның кем икәнлеген, болай вакытсыз алар бусагасында нишләп йөргәнлеген белергә – «укырга», У™РіУ™СЂ булдыра алса, үтәли тишеп керергә теләгәндәй текәлгән РёРґРµ. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, аның бөтен эчке тормышы бары тик шул күзләрендә генә сакланып калган, сәерсенүе, нәфрәте, аптыравы Т»У™Рј гаҗизлеге – бөтенесе шушы текәлгән карашында РёРґРµ.

– Минем кем белән яшәгәнлегемне беләсең килгән РёРґРµ, – РґРёРї башлады Гөлчирә, ишек төбеннән кузгалмыйча катып калган У?сфан янына килеп. – Менә РєТЇСЂРґРµТЈ РёРЅРґРµ, У™РЅУ™ СѓР» минем законный ирем була. РЎРёРЅ курыкма, курыкма… СѓР» хәзер берни РґУ™ эшли алмый, СѓР» беткән… әкренләп РјРёРЅРµ РґУ™ бетерә баручы РјСѓРјРёСЏ СѓР».

Күзләрендә саран гына яшь ялтырап китте Гөлчирәнең. РЁСѓРЅС‹ сиздермәс өчен булса РєРёСЂУ™Рє, йөзен читкә Р±РѕСЂРґС‹. У? тавышы һаман кырыс РёРґРµ:

– Р?кенче елымны чиләнәм шул газап белән… У? үзенең ничек газапланганын РєТЇСЂСЃУ™ТЈ икән… РЎРёРЅ курыкма, курыкма… РўТЇСЂРіРµ бүлмәгә СѓР·. У?ллә югыйсә РјРёРЅРЅУ™РЅ РґУ™ куркып калдың РёРЅРґРµ?

Гөлчирә, СЃТЇР· әйтергә РґУ™ Р±РёСЂРјРёС‡У™, У?сфанны С‚ТЇСЂРіРµ бүлмәгә таба җилтерәтә башлады.

– Юк… РјРёРЅ китәм… РјРёРЅ хәзер ТЇРє РєРёС‚У™Рј, – РґРёРї, авыз эчендә ботка пешерергә тотынды У?сфан. РЁСѓР» СѓРє вакытта, ишекне бер ачып кергәч, Р±Сѓ фаҗигале У©Р№РЅРµ шундук ташлап РєРёС‚ТЇ куркаклык, С‚ТЇР±У™РЅ җанлылык буласын РґР° чамалый РёРґРµ булса РєРёСЂУ™Рє.

– Син егет бул, – диде Гөлчирә, кинәт тавышына чыккан зәһәрен тыеп кала алмыйча, – егет булу ресторанда утырганда гына түгел, егет булу кешенең трагедиясен аңлый белүдә… беренче чиратта кешенең трагедиясен аңлый белүдә күренергә тиештер, минемчә.

Р?РЅРґРµ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ Р±Сѓ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ кискенләштерелеп куелгач, У?сфан, әлбәттә, борылып чыгып РєРёС‚У™ алмады. РЁСѓР» СѓРє вакытта аңарга Р±РёРє С‚У™ уңайсыз: без урынына тишеп текәлеп яткан теге яктагы РєТЇР·Р»У™СЂ аның артыннан киләләрдер, яртылаш ачык калган ишектән аны сагалап-күзәтеп торалардыр кебек тоела РёРґРµ.




V


– Моңа хәтле теш агартып берәүгә бер СЃТЇР· әйткәнем, зарланганым булмады, хватит быть ходячей могилой, – РґРёРї башлап китте Гөлчирә, У?сфанны ТЇР· бүлмәсенә алып кереп, ишекне япкач. РЁСѓР» арада ТЇР·Рµ, ширма артына кереп өстен алыштырырга, ак җирлеккә көмештәй ялтырап торган Р·СѓСЂ-Р·СѓСЂ банан яфраклары төшерелгән халат киеп чыгарга РґР° өлгерде. Өстен алыштырганда, әллә кабалану сәбәпле, әллә СЋСЂРё берәр мәкер белән, ширма тактасы өстеннән аның ялангач беләге күренеп калды. Эшнең һәрьяктан катлаулана барганлыгы РєТЇР· алдында РёРґРµ.

– Шулай, егет, РґУ©РЅСЊСЏ конструкторлык бюросында ватман табагына сызып куйган сызымнар буенча гына бармый РёРєУ™РЅ шул! – РґРёРї СЃТЇР·РЅРµ ялгап китте, өстен алыштырып чыккач. РЈР» хәзер үзен иркенрәк тота башлаган РёРґРµ РёРЅРґРµ. – Турысын гына әйткәндә, РјРёРЅ аңарга РєРёСЏТЇРіУ™ чыкканда алдын-артын уйлап торырлык яшьтә түгел идем, СѓРЅТ—РёРґРµ яшьтә уйлый белмисең, уйлап торуның РєРёСЂУ™РіРµ РґУ™ булмый РёРєУ™РЅ! Бөтенесе СЃРёРЅРµТЈС‡У™ булыр, бер РґУ™ төере чыкмас кебек күренә РёРєУ™РЅ СѓРЅТ—РёРґРµ яшьтә чакта. Сугыш бетүгә бара, ул – иллегә якынлашып килүче подполковник, СЃТЇР·РіУ™-телгә оста, РґУ™СЂУ™Т—У™СЃРµ бар, акчасы РєТЇРї, У™ РјРёРЅ ашык-пошык кына медучилище бетереп, романтика СЌР·Р»У™Рї фронтка килгән РёР»У™СЃ-РјРёР»У™СЃ кыз идем. РњУ™РіУ™СЂ СѓР» романтика дигәнем галошка утыру булып чыкты. Матур итеп сөйли белә торган, Р±ТЇР»У™Рє арты Р±ТЇР»У™Рє биреп минем башымны-күземне әйләндергән, РєРёТЈ җилкәле, таза, һәрьяктан килгән минем СѓР» подполковнигым чынлыкта РёСЃУ™ РёРєРµ бала атасы, РёРЅРґРµ әллә кайчан РѕСЏ корып, оясыннан бизеп өлгергән карт карга булып чыкты. У? СѓР» РјРёРЅРµ, семьям бомбёжкага эләгеп һәлак булды, РґРёРї ышандырып маташты, телгә оста РёРґРµ СѓР», болай корып калганчыга хәтле. Шушы беренче алдашуы өчен ТЇРє минем аңарга Р±РёРє нык хәтерем калды. Бергә торган кешеңә гел ТЇРїРєУ™ саклап булмый, соңыннан оныттым тагын. У?лбәттә, сугыш бетү белән үзенең элекке «оясы» РЅР° кайтып китсә, бер РґУ™ кулын-аягын Р±У™Р№Р»У™РјУ™РіУ™РЅ булыр идем. «Бар РєРёС‚, балаларың янына кайт, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ Р±У™Р№Р»У™Рї тотмыйм», – РґРёРї С‚У™ карадым, китмәде. Кайтып, Казанга урнаштык, аттестаты Р·СѓСЂ, шуның өстенә тагын, РјРѕРЅРґР° кайткач, акчасы шактый РєРёР»У™ торган урынга урнашып, эшләп С‚У™ Р№У©СЂРґРµ. Менә шушы РѕСЃРѕР±РЅСЏРєРЅС‹ сатып алдык, ТЇР· интересы РґРёРіУ™РЅРґУ™, ул – йөри РґУ™, СЃУ©Р№Р»У™С€У™ РґУ™ белә торган кеше. Дөресе, менә Р±Сѓ РєР°Т»У™СЂ төшкән параличка хәтле шулай РёРґРµ. У?Р№Р±У™С‚ кенә тордык, гайбәтенә керәсем СЋРє, какмады, сукмады, авыр СЃТЇР· әйтмәде, күзем төшкән РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ акчасын жәлләмәде. Р›У™РєРёРЅ арабызда утыз яшьлек аерма бар, ул – корсак үстергән карт РёСЂ, У™ мин – тулышып кына килүче яшь хатын, минем күзем подполковник булмаган икенче берәүгә төшмәгәе РґРёРї, Р±РёРє С‚У™ шикләнә РёРґРµ, бичара. РЁСѓР» эчкә яшерелгән көнчелеге аркасында соңыннан СѓР» Р±РёРє нервныйга У™Р№Р»У™РЅРґРµ, шул көнчелеге аркасында РјРёРЅРµ эшкә кертмичә, өендә Р±РёРєР»У™Рї асрады. Китапта гына СѓР», җаным, барысын РґР° Р±РёРє С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє итеп язып чыгаралар. У? без ничек булдыра алсак, шулай яшәдек, урамга чыгып кычкырмадык. Шулай РґР°, билләһи РґРёРї У™Р№С‚У™Рј, урынсыз көнчелекләре өчен урамга чыгып кычкырасым килгән минутлар булгалый РёРґРµ. Ничек кенә РґРёСЃУ™ТЈ РґУ™, Р±Сѓ РєР°Т»У™СЂ төшкән параличка хәтлесе, яхшымы-яманмы, тормыш булган РёРєУ™РЅ. Моннан ел ярым элек СѓР» шулай РєРёРЅУ™С‚ торыксыз, телсез, колаксыз калды. Ятмаган больницасы, күрсәтмәгән профессорыбыз калмагандыр. Вакыты-вакыты белән чак кына рәтләнгән РґУ™ кебек күренгәли РёРґРµ баштарак. РЎРѕТЈРіС‹ вакытта андый өметләргә РґУ™ урын калдырмый башлады. Ничек яткызам – шулай ята. РќУ™СЂСЃУ™ каптырам – шуны йота. Бер атна СЏРєРё бер ай гына булса РёРєУ™РЅ, әйтергә генә ансат, тиздән РёРєРµ ел була… Тагын кайчанга хәтле ураза тотарга кушасыз, җанкисәгем? РњРёРЅ РґУ™ Р±РёС‚ кеше. Р‘ТЇС‚У™РЅ кешеләрдә кузгала торган теләкләр РјРёРЅРґУ™ РґУ™ кузгалмый РґРёСЃРµТЈРјРµ? Болай шәрран-СЏСЂР° сөйләшүемә РіР°Т—У™РїР»У™РЅРјУ™, У?сфан. Бер тел ачылганда эчемне бушатасым РєРёР»У™. У?РіУ™СЂ теге чакны Маркизда бата башлаган Т—РёСЂРґУ™РЅ коткармаган булсаң, РјРёРЅ Р±Сѓ әйтелмәгән СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ шул әйтелмәгән килеш үзем белән СЃСѓ төбенә алып киткән булыр идем. РњРёТЈР° бердәнбер котылу юлы булып күренгән шул позорный эшне РґУ™ җиренә җиткереп башкарырга ирек Р±РёСЂРјУ™РґРµТЈ, СЃРёТЈР° чишелмичә кемгә чишелим?

Гөлчирә РєРёРЅУ™С‚ урыныннан сикереп торды, тәвәккәллек җыйгандай, аскы иренен тешләп, пауза ясап алды, күзләре – яшь аша кыргый РґУ™СЂС‚ белән тулган РєТЇР·Р»У™СЂРµ У?сфанга текәлгән, үзен көчкә-көчкә генә тыеп торганлыгын бөтен торышы У™Р№С‚У™ РёРґРµ. Менә аның бөтен эчке икеләнүләрен басып, күзләрендә С…У™С‚У™СЂ бер очкын чагылып китте, СЋРє, нихәтле тырышса РґР°, СѓР» үзен тыеп кала алмады, халат кнопкаларын берьюлы тартып ычкындырды Т»У™Рј яртылаш ачылган тыгыз РєТЇРєСЂУ™РєР»У™СЂРµ белән У?сфанның өстенә ауды. РћСЏС‚ Т»У™Рј ясалма У™РґУ™Рї саклау дәрәҗәсеннән узган РёРґРµ СѓР» Р±Сѓ минутта.

– У?Р№С‚, У?сфан, У™Р№С‚, җанкисәгем, минем кай җирем кешедән РєРёРј? РќРёРє мин… РјРёРЅ генә шулай РёСЂ РёСЃРµ РёСЃРЅУ™СЂРіУ™ интегеп, сабагымда килеш корырга тиеш?

У?лбәттә, У?сфанның РґР° хәле җиңелдән түгел, СѓР» үзен берьюлы РёРєРµ СѓС‚ арасында С…РёСЃ РёС‚У™: бер якта – үз дәртеннән буыла баручы менә Р±Сѓ шашынган хатын, аның СѓС‚ янып торган иреннәре, аның тыгыз ак күкрәкләре… Р?кенче якта – теге… ишектән керешли ТЇРє кадап-өтеп алган РєТЇР·Р»У™СЂ, паралич РёСЂРЅРµТЈ зәһәрле күзләре…




VI


РЁСѓР» баш әйләндергеч кичтән СЃРѕТЈ байтак вакытлар каршылыклы уйлар белән тулышып Р№У©СЂРґРµ У?сфан. Бер яктан, алдап Т»У™Рј Т»РёС‡ кисәтмичә өенә алып кайтуы, болай РґР° газапланып яткан паралич РёСЂРіУ™ тагын РґР° кыенрак У©СЃС‚У™РјУ™ газап – көнчелек газабы РґР° У©СЃС‚У™РІРµ өчен, СѓР» Гөлчирәгә чын күңелдән үпкәли, аны мәкерлелектә, миһербансызлыкта гаепли, аның белән Р±ТЇС‚У™РЅ беркайчан РґР° очрашмаска, очрашса РґР° котырынырлык СЃУ™Р±У™Рї ясамаска үзенә ТЇР·Рµ ант РёС‚У™. Р?кенче яктан, шул мәкерле хатын Гөлчирә аны телдән әйтеп булмый торган яшертен җепләр белән үзенә өзлексез тартып тора, еш кына эштән кайтышлый, әйләнеч юлны туры итеп, У?сфан алар урамына кагыла СѓР·Р°, РёРєРµ катлы У©Р№РЅРµТЈ У©СЃРєРµ катына, аның тәрәзәләренә РєТЇР· сала китә – шул У©Р№РґУ™, шул С‚У™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂ артында икесе РёРєРµ төрле газап белән интегә торган РёРєРµ җан РёСЏСЃРµ барлыгын, РјРѕРЅС‹ТЈ шулай икәнлеген белә торып, үзенең аларга берничек С‚У™ СЏСЂРґУ™Рј РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ алмаганлыгын, хәтта киресенчә, якын барырга РґР° курыкканлыгын тоеп, үзен С‚ТЇР±У™РЅ җанлылыкта, обывательлектә гаепли РёРґРµ. Хәлне тагы шунысы РґР° катлауландыра: У?сфан Р±Сѓ очрашулар, үзенең Р±Сѓ бәйләнчек уйлары турында авыз ачып кемгә булса РґР° СЃТЇР· РґУ™ У™Р№С‚У™ алмый. «Кара әле, РґСѓСЃ кеше, РјРёРЅ РёРєРµ елга якын паралич белән хәрәкәтсез ятучы бәхетсез бер Р±У™РЅРґУ™РЅРµТЈ кызларыңа биргесез СЏРїСЊ-яшь, чип-чибәр хатынына гашыйк булдым Р±РёС‚ әле. РЎРёРЅ ничек карыйсың Р±Сѓ эшкә? Дәвам иттерергәме РјРёТЈР° Р±Сѓ романны?» – РґРёРї РєРёТЈУ™С€ сорап булмый РёС‡ РёРЅРґРµ.

Шулай РґР° Гөлчирәне яңадан очрату, дөресрәге, очрату чарасына керешү СѓРµ СЋРє РёРґРµ У?сфанда. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, Гөлчирә Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РґУ™ У?сфанга караганда башсызрак булып чыкты. Уйлап кына калмады СѓР», беркөнне У?сфанның өенә ТЇРє килеп чыкты. Такта белән генә бүленгән бүлмәдән аларның әле яхшы СѓРє тавыш күтәреп, әле пышылдауга күчеп сөйләшүләреннән, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ киенеп-ясанып килгән Р±Сѓ чибәр яшь хатынның ишекне каты ябып, исәнләшми РґУ™ чыгып китүеннән квартира хозяйкасы үзенчә нәтиҗә ясамыйча кала алмады: «Таш курчак кына башын әйләндерә алмас безнең У?сфанның… борчаклары пешмәде, ахры, боларның», – РґРёРї, белмим РЅРё өчендер кунакның болай тиз чыгып китүенә шатланып РєСѓР№РґС‹ СѓР».

Р›У™РєРёРЅ «кунак» РґРёРіУ™РЅРµ алай тиз суына торганнардан түгел РёРґРµ шул, ишекне каты ябып, шулай чыгып китүеннән СЃРѕТЈ берме-икеме ай күренми торды РґР°, ахырда беркөнне, РёРєРµ РґУ™ уйламыйча, У?сфан эшли торган конструкторлык бюросына СѓРє килеп җитте. Ашыгыч йомыш белән ерактан килгән кыз туганы атлы булып, егетне ишек төбенә – аулаккарак чакырып чыгарды. Бу юлы РґР° Р±РёРє бизәнеп-ясанып килгән РёРґРµ Гөлчирә, нияте Р±РёРіТЇРє фәрештәнеке түгеллеген өсте-башы РґР°, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ астыртын С…У™Р№Р»У™ Т»У™Рј тыелгысыз РґУ™СЂС‚ белән тулган РєТЇР·Р»У™СЂРµ кычкырып тора РёРґРµ. Хәер, тел яшереп торуны СѓР» РєРёСЂУ™Рє РґРёРї С‚У™ тапмады.

– Син, егет, теге РєУ©РЅРЅРµ РєРѕСЂС‹ У©РµТЈРЅУ™РЅ РєРѕСЂС‹ СЃТЇР· белән озаттым РґР° шуның белән котылдым РґРёРї уйладың, ахры, Гөлчирә апаңнан. – РЈР», ап-ак тешләрен У?сфанның РєТЇР· алдына СЋСЂРё тезеп куйгандай, авызын ерып көлде Т»У™Рј, тегеңә СЃТЇР· әйтергә РґУ™ ирек Р±РёСЂРјРёС‡У™, СЏРЅУ™ ТЇР·Рµ ялгап алып китте: – Котылмаган кайда! Алай ансат кына котыла торган булгач, бата башлаган җиреннән чыгарасың калмаган, баткан икән бата бирсен РёРґРµ шунда.

Бу аның, эчке каршылыкларын берьюлы түгеп салмас өчен, юри шулай агрессив булып кылануы иде булса кирәк, чынлыкта ул монда килгәнче кат-кат уйланган, күңеленнән барысын да кичергән. «Шулай мөмкинме? Шулай килешәме?» кебек сорауларны үз алдына күп мәртәбәләр куйган, килми чарасы калмаганлыктан килгән, инде хәзер, оятын эчкә йотып бер килгәч, нарасый булып кылануны кирәк тапмый, ниятләгән эшен ахырынача җиткерергә карар кылган иде.

– У?Р№С‚У™СЃРµ сүзләрем бар СЃРёТЈР°, У?сфан җаным, – РґРёРї тотынды СѓР», шундук ТЇС‚У™ назлы-җитди тонга күчеп Т»У™Рј У™Р№С‚У™СЃРµ сүзен әйтмичә куркып калудан шикләнгән кебек У©СЃС‚У™РґРµ: – У?лбәттә, ишек төбендә генә әйтелә торган СЃТЇР· түгел. Алдан СѓРє тынычландырып РєСѓСЏРј: РёРЅРґРµ куркаклыгыңны белдем, Р±Сѓ юлы РјРёРЅ СЃРёРЅРµ паралич ирем янына алып кайтмаячакмын.

Мондый тәвәккәллек белән керешкән чая хатын юлын тапмыймы СЃРѕТЈ? Кичен алар элек, фарыз гамәлне ТЇС‚У™РіУ™РЅ кебек, РєРёРЅРѕРіР° керделәр, кинодан чыккач, Гөлчирә, У?сфанга СЏРє-СЏРєРєР° карарга РґР° Р±РёСЂРјРёС‡У™, гадәттәгечә, чәнечкеле-җитди сүзләрен бергә бутый-бутый, егетне култыклап, кольцога – трамвай тукталышына таба алып китте.

– Күңелем начарлыкта түгел икәнне шуннан бел – бу юлы мин сине двойкага утыртып алып китмим, – дигән булды ул, шаяртып.

– Күңелең яхшылыкта булса У™РіУ™СЂ, – РґРёРї, кырыс кына бүлдерде У?сфан, Т»У™Рј СѓР» Р±РёРє җитди РёРґРµ Р±Сѓ минутта, – СЃРёРЅ, двойкага утырып, авыру РёСЂРµТЈ янына кайтырга тиеш. Р? вообще, Гөлчирә ханым, без болай уен корып Р№У©СЂТЇР»У™СЂРЅРµ туктатыйк.

ТєУ™Рј У?сфан Гөлчирәнең РЅРё РґРёРї әйткәнен РґУ™ көтмичә, кискен генә борылды РґР° кузгалып кына торучы 8 нче номерлы трамвайның баскычына сикерде – бу трамвайның ТЇР· ягына таба бармаганлыгын СѓР» белә, шул СѓРє вакытта, тагын ниндидер СЏТЈР° мәкер уйлап чыгарырга торган Гөлчирә-РІУ™СЃРІУ™СЃУ™ янында озак тукталып калырга ярамаганлыгын РґР°, тукталса, яңадан аның тозагына эләгәчәген РґУ™ белә РёРґРµ.




VII


У?сфан шаяртып әйтмәгән РёРґРµ СѓР» СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ. Киресенчә, РјРѕТЈР° хәтле шаяртулары өчен РґУ™ СѓР» торып-торып үзен битәрли, уйлап СЌС€ итмәүдә, егерме тугыз яшьлек сабыйлыкта гаепли РёРґРµ. Теге кичне паралич РёСЂРЅРµТЈ аңарга нәфрәт Т»У™Рј гаҗизлек белән тулып караган РєТЇР·Р»У™СЂРµ аның артыннан ияреп, өзлексез ТЇРїРєУ™ Т»У™Рј шелтә белдереп Р№У©СЂРіУ™РЅ кебек тоела РёРґРµ. Алай гына РґР° түгел, кайбер С‚У©РЅРЅУ™СЂРЅРµ тынгысыз Р№РѕРєС‹ аралаш СѓР» аны төшендә РєТЇСЂУ™, вакыты-вакыты белән кошмар дәрәҗәсенә җитеп, буылып, шабыр тиргә батып СѓСЏРЅР° РёРґРµ.

Р›У™РєРёРЅ Гөлчирә бер башланган СѓР» татлы уенны ташлый алмады гына түгел, У?сфанның ташлау ниятен сизеп, СѓР» тагын РґР° үчекләнә, үҗәтләнә төшеп тотынды. В«У?Т»У™, киеп карап та, ошамаса ыргытып бәрергә Р±РёСЏР»У™Р№ идем РјРёРЅ СЃРёТЈР°, – РґРёРї, үзен ТЇР·Рµ котыртырга керешә РёРґРµ СѓР» вакыты-вакыты белән. – РЎРёРЅ элек тилерт С‚У™ кешене, аннары ТЇР·РµТЈ, тиз генә башыңа акылыңны җыеп, куак арасына РїРѕСЃ. РЇРЅУ™СЃРµ, бәладән баш-аяк СѓР» шашкан хатын белән. Бер РґУ™ бер РєУ©РЅРЅРµ сасысы РґУ©РЅСЊСЏРіР° таралуы бар». Р›У™РєРёРЅ бу – аның ялгыз Т»У™Рј ТЇС‚У™ ярсулы минутларында РєРёР»У™ торган уйлары, У?сфан янына килгәндә, СѓР», гадәттәгечә, киенеп-ясанып, ай-кояштай балкып РєРёР»У™ Т»У™Рј күренүе белән тегенең бөтен тәүбәләрен берьюлы чәчеп-туздырып ташлый РёРґРµ. Юк, Гөлчирә У?сфанны ошатты гына түгел, Гөлчирә-С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ төлке У?сфанның бөтен йомшак якларын «укып» бетерде, кайчан Т»У™Рј ничек, РЅРёРЅРґРё СЃТЇР·Р»У™СЂ, дәлилләр белән аны эретергә икәнлеген СѓР» Р±РёРє яхшы белә РёРґРµ.

– Беләсеңме РЅУ™СЂСЃУ™, Гөлчирә ханым, – РґРёРї СЃТЇР· башлады У?сфан бер очрашуда, – әйтмәскә тырышып нихәтле эчемдә йөртсәм РґУ™, наконец, әйтмичә булдыра алмыйм: СЃРёРЅ минем учреждениегә килеп Р№У©СЂТЇРµТЈРЅРµ ташла. Р?птәшләр белә – минем бернинди РґУ™ «кыз кардәшем» булганы СЋРє. Шулай СѓРє РјРѕРЅС‹ Алла РґР° белә.

– Алла минем дә яшь кенә башымнан гел ураза тотып яшәргә тиеш түгеллегемне белә торгандыр, алайга китсә.

Гөлчирә, һәрвакыттагы кебек, СЃТЇР·РЅРµ ничек С‚У™ уен-көлкегә борып җибәрергә маташмакчы РёРґРµ РґУ™, Р»У™РєРёРЅ аның Р±Сѓ тырышлыгы У?сфанның ачуын гына китерде.

– Юк, РјРёРЅ чынлап У™Р№С‚У™Рј, Гөлчирә, – РґРёРґРµ У?сфан, ханымны кырыс кына бүлдереп.

– У? РјРёРЅ чынлап У™Р№С‚У™ торган сүзләремне РёРЅРґРµ әллә кайчан әйтеп бетердем. – Гөлчирәнең Р±Сѓ сүзләреннән аптырабрак калды У?сфан: шаяртуга РґР°, бер ТЇРє вакытта күңел түреннән алып, әрнеп әйткән СЃТЇР·Р»У™СЂРіУ™ РґУ™ охшыйлар РёРґРµ Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ. РЈР» арада Гөлчирә У?сфанны култыгыннан Р±РёРє нык кысып алып, кызып-кызып дәвам итте: – У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, егет, СЋРє СЃРёРЅРµТЈ чынлап У™Р№С‚У™ торган СЃТЇР·Р»У™СЂРµТЈ. Беребезнеке РґУ™ СЋРє. Без барыбыз да чак-чак кына куркып, чак-чак кына хыялланып, У™ чын дөреслектә «Денем өчен түгел, көнем өчен!В» РґРёРї яши торган кешеләр. Син – нәкъ шундыйларның берсе. Башта СЃРёРЅ минем белән чак-чак кына мавыктың РґР° шикелле. Р?РЅРґРµ менә эшләр тирәнгә китмәгәе РґРёРї шүрли башладың. Чынлап та, У™РіУ™СЂ Р±Сѓ әрсез алабай СЃРёРЅРµТЈ койрыкка чын-чынлап тагыла калса нишләрсең СЃРёРЅ, бичара? Хурлыгын кая РєСѓСЏСЂСЃС‹ТЈ? Алла сакласын, кеше-кара ишетмәсен, У™РіУ™СЂ СѓР» әрсез хатынның паралич белән ятучы РёСЂРµ булганын РґР° белеп алсалар? РњРѕРЅРґР° ачыктан-ачык персональным делом пахнет, егет. Сак була РєТЇСЂ.

– Нигә? Сак булу бервакытта да зыянга алып бармый.

Гөлчирә, У?сфанны ычкындырып җибәрергә теләмәгәндәй, аның кулларын ТЇР· кулларына кысып алды. РђРЅС‹ урам чатындагы аулаграк почмакка тартты. Бераз тынычлангач, пышылдап диярлек, Р»У™РєРёРЅ шулай РґР° Р±РёРє ишетелә торган итеп әйтте:

– Сак булу турында элегрәк уйларга кирәк иде, егет. Бала булма, моңа хәтле белмәмешкә салышып йөргән икәнсең, моннан соң, алайса, белеп тор: мин синнән йөккә калганмын, тиздән безнең балабыз булырга тиеш.

ТєУ™Рј СѓР» аптыраудан телсез калган У?сфанның кулларын РґУ™СЂСЂУ™ТЇ ычкындырып, исәнләшеп С‚У™ тормастан, тиз-тиз атлап китеп барды. Р›У™РєРёРЅ бөтенләй ТЇРє китеп өлгермәстән, борылып тагын килде.

– Син курыкма, У?сфан, курыкма, – РґРёРґРµ СѓР», Р±Сѓ юлы РёРЅРґРµ ничектер тынычландырырга тырышкандай. Р“ТЇСЏ РёТЈ куркынычы әле әйтелеп бетмәгән РёРґРµ. ТєУ™Рј әлегә эшләнмәгән РґУ™. Р“ТЇСЏ СѓР» аны эшләргә бары тик җыена гына РёРґРµ шикелле, – РјРёРЅ барысын РґР° үзем җайлармын, РјРёРЅ алай тиз коелып С‚У©С€У™ торганнардан түгел. РЎРёРЅРЅУ™РЅ тик бер генә үтенеч: РјРёРЅРµ ташлыйсы булма!

Бу китүеннән РєРёСЂРµ әйләнеп килмәде Гөлчирә Т»У™Рј башкача СѓР» У?сфанның «кыз туганы» булып, СѓР» эшли торган учреждениегә РґУ™ килеп Р№У©СЂРјУ™РґРµ. Арада кеше гайбәтенә азык Р±РёСЂРјРё торган, Р»У™РєРёРЅ шул СѓРє вакытта тынычланырга РґР° СЋР» куймаучы билгесез тынлык урнашты – бер ай, РёРєРµ ай, У©С‡ ай шулай булды. Бу, әлбәттә, араның бөтенләйгә өзелүе түгел, У?сфан РјРѕРЅС‹ СЃРёР·У™, киресенчә, төрле СЃТЇР·Р»У™СЂ-ишарәләр белән өркетеп китүенә РґУ™ карамастан, У?сфанның Гөлчирәне, Т»РёС‡ СЋРіС‹, читтән генә булса РґР° РєТЇСЂУ™СЃРµ РґУ™ РєРёР»У™ башлаган РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ Гөлчирә серле рәвештә СЋРєРєР° чыкты, Р±ТЇС‚У™РЅ Т»РёС‡ күренмәде.

Шулай итеп, эчтән әкрен генә көйдерә баручы тынгысыз СѓС‚ эчендә торып калды карт буйдак. Бер яктан, аның Гөлчирәне РєТЇСЂУ™СЃРµ, аның хәлен беләсе, аның чәнечкеле-төрткеле сүзләрен ишетәсе РєРёР»У™. Р?кенче яктан, салкын акыл белән үзен ничек С‚У™ авызлыкларга тырышып: «Ну её… бәласеннән баш-аяк. Т®Р·Рµ ТЇРє шыр акырып торган бала күтәреп килмәсә, ирекле башыңны лямкага илтеп тыкма», – РґРёРї, үзен ТЇР·Рµ тынычландырырга маташа РёРґРµ.

У? менә Т»РёС‡ С‚У™ көтмәгәндә, җитмәсә тагын, У©Р№РіУ™ РґУ™ түгел, эшли торган учреждениесенә, бөтен иптәшләре алдында аны СЃСѓРґРєР° чакырып повестка китереп тоттыргач, СѓР» РјРѕРЅС‹ ничек аңларга РґР° белмичә, бөтенләй аптырап калды.




VIII


Хәер, СЃСѓРґ залында бөтенесе РєТЇР·РґУ™РЅ яшь китерер РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ ачык булды. Уеннан уймак чыккан, СЋРє, уймак кына РґР° түгел, яманрагы: Гөлчирәне гаеплеләр эскәмиясендә, сак астында РєТЇСЂРіУ™С‡, У?сфанның башына берьюлы берничә тукмак белән китереп орган кебек булдылар. Гөлчирә озын кара күлмәктән, иңенә шундый СѓРє кара С€У™Р» салган, башы яланбаш, чәчен РїУ©С…С‚У™ итеп тарап, артка С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєР»У™Рї өеп куйган. У?ллә РЅРё аптыраганлыгы РґР° сизелми, киресенчә, үзен хөкем РёС‚У™СЂРіУ™ килгән кешеләрдән, аларның ТЇС‚У™ җитди күренергә тырышып, СЃСѓРґ кагыйдәсенең хәрефенә ябышып ятуларыннан эчке РёСЂРѕРЅРёСЏ белән көлемсерәп утыргандай күренә РёРґРµ. Залга У?сфан килеп керү белән, СѓР» ерактан СѓРє аны күреп алды, сәламләү урынына авыз чите белән генә елмайгандай итте, «Китте Р±РёС‚, малай, безнең газиз башлар. Күңелеңне РєРёТЈ тот, бәлки, үзем белән СЃРёРЅРµ РґУ™ алып РєРёС‚У™СЂРіУ™ тырышырмын әле» РґРёРіУ™РЅ төсле РёРґРµ аның Р±Сѓ иронияле карашы.

Гаепләү актын тыңлаганнан СЃРѕТЈ, У?сфанның бөтен аптыраулары берьюлы коелып, бермәлгә бөтенләй катып калды: «Шул хәтлегә ТЇРє барып җиттеме? Кем уйлаган шундый ефәк кабык эчендә шундый башсызлык яшеренеп яткандыр РґРёРї?В» Р›У™РєРёРЅ РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса фәлсәфә корып, ТЇР·РµТЈРЅРµ аклап СЏРёСЃУ™ ТЇР·РµТЈУ™ ТЇР·РµТЈ хөкем карары чыгарып утырырга хәзер СЃРѕТЈ, гаепләү акты ачык язылган Т»У™Рј колакларны ярып, залда яңгырап ТЇС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ өлгергән РёРґРµ: «Гөлчирә Габбасова, егерме Р±РёС€ яшендәге гражданка, урта белемле, СЃРѕТЈРіС‹ вакытта У©Р№ хозяйкасы, РёРєРµ елга якын паралич ирен – отставкадагы подполковник Гайнан РљСѓСЂРґСЋРєРѕРІРЅС‹ башта дәвамлы рәвештә карап та, соңыннан агу биреп, аны аңлы рәвештә СЋРє РёС‚ТЇ кебек җинаять юлына баскан…» Т»У™Рј башкалар, Т»У™Рј баш- калар…

– Агу түгел, йокы даруы… Мәрхүм ирем аны әледән-әле сорый, булмаса, таптыра торган иде, бәлки, дозасы артыграк киткәндер, – дип, суд кагыйдәсен бозып, төзәтмә ясады Гөлчирә.

– Безнең кулда медицина экспертизасы һәм, гомумән, әйтәсе сүзегезне сез үз нәүбәтегездә әйтерсез, – дип, аны шундук туктаттылар.

Моңарчы судта булмаган, суд тәртибе күрмәгән Гөлчирә бу үтә рәсмилекне авырга алды. Үзенә карата рәхим-шәфкать булмаячагы турында шундук нәтиҗә ясап, бөтенесенә җене чыккандай, күзләрен түбәнгә – бер ноктага күчерде һәм, бүтәнчә бернәрсәгә дә, бер сүзгә дә игътибар итмичә, кара көеп утыра бирде.

Бары тик үзенә Р±РёРє якын тавышны ишеткәч кенә, СѓР», уянып киткәндәй, башын РєТЇС‚У™СЂРґРµ. РЎСѓРґ шаһит сыйфатында чакыртылган У?сфанны аягүрә бастырып, аңардан сорау ала РёРґРµ.

– У?Р№Рµ, булды шундый хәл… Узган ел, июль башларында РёРґРµ шикелле… Маркиз утравында, Волгада СЃСѓ коенганда… «Коткарыгыз, батам!В» РґРёРіУ™РЅ тавыш ишетеп, РјРёРЅ шул СЏРєРєР° йөзеп киттем…

– Гражданка Габбасова үзе батарга ниятләгән, үзе «Коткарыгыз!» дип кычкыра. Нәрсәдер очы очка ялганмый монда.

РЎСѓРґ утырышчыларыннан берсе, шулай РґРёРї реплика кыстырып, тигез генә сөйли башлаган У?сфанны буташтырды. Кыскасы, У™Р№С‚У™СЃРµ сүзләренең күбесен У™Р№С‚У™ алмады У?сфан.

Гөлчирә У?сфаннан, әлбәттә, РєТЇР±СЂУ™РєРЅРµ көткән РёРґРµ. Яклап СЃТЇР· әйтер РґРёРї ТЇРє көтмәсә РґУ™, шулай РґР° рәхимлерәк булыр, әйткән сүзен Гөлчирә трагедиясен аңларга тырышып әйтер РґРёРї көткән РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ СЂУ™СЃРјРё корылык рамкасыннан чыкмыйча, дөресрәге, чыга алмыйча, авыз эченнән ботка пешерү белән калуы (Гөлчирә Р±Сѓ минутта У?сфанның күңелендә РЅРёРЅРґРё каршылыклар котырганлыгын тотып калырга, әлбәттә, өлгермәгән РёРґРµ.) ТЇР· чиратында Гөлчирәне актык чигенә җиткезеп ярсытты. РЁСѓРЅС‹ТЈ нәтиҗәсендә булса РєРёСЂУ™Рє, СЃРѕТЈРіС‹ сүзен әйтергә РЅУ™ТЇР±У™С‚ җиткәндә, Гөлчирә бөтенесенә РєСѓР» селтәп, СЃРѕТЈ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ Р·У™Т»У™СЂРµ чыккан, ахыр чиктә «Миңа РЅРё булса РґР° барыбер! У?РјРјР° СЃРёРЅ РґУ™ РјРёРЅРЅУ™РЅ яхшылык көтмә!В» дәрәҗәсенә ТЇРє барып төртелгән РёРґРµ.

ТєУ™Рј СѓР» бөтен ваклыклары белән, Т»РёС‡ тартынып тормыйча, киресенчә, У?сфан белән РёРєРµ арада булган яшертен ләззәтләрне кабат РёСЃРєУ™ төшерүдән С‚У™Рј тапкандай, бөтенесен-бөтенесен СЃСѓРґРєР° С‚ТЇРєРјРё-чәчми СЃУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ. Боларның барыннан РґР° СЃРѕТЈ, ярсуының СЃРѕТЈРіС‹ чигенә җитеп:

– Юк, коткаручы гына түгел СѓР», батыручы да… У?РіУ™СЂ шул У?сфан минем башымны-күземне әйләндермәгән булса… Аннары шуны РґР° белеп торыгыз: минем аңардан РґТЇСЂС‚ айлык корсагым бар, – РґРёРї ярып салды.

Гаҗизлекнең соңгы чигенә җиткән бу чибәр ханымның, бернәрсәне дә яшермичә, бөтенесен чын ихластан сөйләп бирүе хөкем өстәле артында утыручыларга, әлбәттә, тәэсирсез калмагандыр. Шуның өстенә мәрхүмнең үзенең дә озак вакытлар урын өстендә хәрәкәтсез ятып, дөньядан тәмам туйганлыгын, үзен караучы врачлардан булсын, көнаралаш укол кадый килгән сестралардан булсын, гозерли-гозерли нәрсә булса да «бөтенесенә сразу точка куярлык» шундыйрак берәр нәрсә сорап йөдәткәнлеген, шаһитларның моны ачыктан-ачык әйтеп торуларын искә алып, аларыннан да бигрәк, хөкем ителүче кешенең йөкле булуын искә алып, суд Гөлчирә Габбасовага карата ригаяле булырга тырышты – биш ел срок белән шартлы рәвештә ирегеннән мәхрүм итәргә карар чыгарды.

У? егет үзенә карата хөкем карарын соңыннан ТЇР·Рµ чыгарды: «Ут белән уйнама, кулыңны пешерерсең» РґРёРї У™Р№С‚У™ торган булган У™РЅРёСЃРµ аңарга. Малай чагында ишеткән Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ аның бер колагыннан кергән, икенчесеннән чыккан. Хәзер менә СѓС‚ белән уйнап кулын пешерә язгач исенә төшерде: «Юк, ярамый РёРєУ™РЅ шул СѓС‚ белән уйнарга!В»

Шулай ук, суд утырышында катнашып, хәлне баштанаяк тыңлап утырган кешеләрнең дә карашлары бертөрле генә түгел иде:

– Үз оясын, үз балаларын ташлап йөргән азгын ирләрнең барысына да шул кирәк. Берәү дә гаепле түгел монда. Ул Курдюков дигән карт алаша үзе гаепле, – дип, ярсуын яшерә алмыйча, аты-юлы белән ярып салды ач яңаклы көйгән хатын. Күренеп тора, ул моны үз манарасыннан торып кычкыра: аның ире белән дә шундыйрак берәр аянычлы хәл булып узган булса кирәк.

– Тирәннәнрәк уйлап карасаң әгәр, – дип кушылды икенче бер өлкәнрәк яшьтәгесе, – бөтенесенә сугыш гаепле, сугыш аздырды бәндәләрне. Алла сакласын, яңадан сугыш хәтәре кабатлана күрмәсен диген.

У? менә У?сфанның чигәсен һаман шул бер ТЇРє СЃТЇР·Р»У™СЂ чүкечли: «Ут белән уйнама! РЈС‚ белән уйнама! РЈС‚ белән уйнама!В»

1969




Гыйльмениса





I


Сугыш арты өзек еллар иде. Колхозлар хуҗалыкларын көч-хәл белән генә тарталар, ләкин тарталар, шул ук вакытта шәһәрне дә туйдырып торалар. Аннары тагы, яшерен-батырын түгел, күршеләрдәге туганнарына да өлеш чыгаралар иде. Шуның да өстенә тагын колхозларда вәкил өстенә вәкил утыра торган чак, колхоз председателенең гел тыкырдатып-ашыктырып торучы вәкил белән гел кулын сузып, «җитмәгән җирен ялгап җибәрүне» сорап торучы гади колхозчы арасында нишләргә белмичә өзгәләнгән чаклары иде.

РњРёРЅ үзем СѓР» елларда өлкә газеталарының берсендә У™РґУ™Р±Рё сотрудник булып эшли идем. Колхозлар һәртөрле вәкилләргә бер РґУ™ аптырамаган бер вакытта, алары янына тагын газеталардан булсын, радиокомитеттан булсын В«ТЇР· хәбәрчеләре», В«ТЇР· корреспондентлары», берсеннән-берсе уздырырга тырышып, эшләгән кешеләрнең аяклары арасында әледән-әле буталып Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, кунак өстенә кунак РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, «Якты РєУ©РЅВ» исемле колхозга без фәкыйрегез килеп төште. РљУ©РЅРµ яктысын якты РґР°, У™РјРјР° колхозның СЌРєРѕРЅРѕРјРёРє хәле Р±РёРє ТЇРє С€У™РїС‚У™РЅ түгел РёРґРµ. РўРёРє хәзергә РјРёРЅ СѓР» турыда түгел, РјРёРЅ СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ җыйнала торган С…У™Р» бөтенләй башка: СЏР» түгел, Р±У™Р№СЂУ™Рј түгел, гап-гади РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ берендә, кулыннан СЌС€ килердәй кешеләрнең бөтенесе диярлек кырда, фермада, каралты-РєСѓСЂР° СЋРЅУ™С‚ТЇ эшендә РјУ™С€ килеп Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, У™Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, тавык артыннан чыккан РєТЇРєУ™Р№ кебек С‚ТЇРї-С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє, гап-гади бер РєУ©РЅРЅРµ салам түбәле искерәк кенә бер У©Р№ түбәсендә – бөтен авылына бер өйдә – кыекка ныгытылган кызыл флаг җилфердәп тора РёРґРµ. Үзеннән-ТЇР·Рµ аңлашылса РєРёСЂУ™Рє, Р±Сѓ С…У™Р» РјРёРЅРµ бер ТЇРє вакытта Р±РёРє кызыксындырды РґР°, аптыратып та калдырды: нилектән РёРєУ™РЅ Р±Сѓ? Р?С…, У™РіУ™СЂ теге «уңай хәлләр» С‚У©СЏРї кайтырга РґРёРї тыгып килгән блокнотка РґУ©РЅСЊСЏРґР° СЋРє берәр тамаша тутырып кайтсам?

Колхоз идарәсе кешеләреннән – килешсә-килешмәсә – иң элек шул турыда сорашырмын дип керсәм, мин сүз башлаганчы, монда үзеннән-үзе сүз шул турыда кузгалып китте.

– Бу Гыйльменисаттәйгә хат артыннан хат, телеграмма арты телеграмма ташып бушый алмыйм бүген, – дип зарланган да, мактанган да кебегрәк итеп әйтеп куйды хатлар, газеталар белән күбенгән сумкасын муенына асып кергән колхоз почтальоны. Сумкасыннан колхоз идарәсенә дигән газета-журналларны бушатты да сүзен янә дәвам итте: – Җитмәсә тагы, ике җирдән берьюлы акча да килеп төште, ярыйсы гына сумма болай, кая куярга белмичә аптырар, нишләргә инде миңа ул Гыйльменисаттәй белән?

Почтальон кызның, сумкасы кебек, үзенең дә авызы ерык булып чыкты, күренеп тора, юл уңаеннан аның мондагылар белән бераз шаярып сөйлисе килә иде бугай. Ләкин председатель Мөрсәлимов бик җитди иде бүген – башка көннәре өчен җавап бирә алмыйм.

– Аптырама, бөтенесе заслуженно Гыйльмениса түти өчен. Килеп торсын акчасы, янчыгы табылыр, – диде ул кырт кына.

У?лбәттә, председательнеке дөрес – акчасы булса, урыны табылыр. Почтальон кыз озак Р±У™С…У™СЃРєУ™ кереп тормыйча чыгып китте. РњРёРЅ эшнең РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™ икәнлеген беркадәр чамаладым. Ниндидер бер Гыйльмениса атлы карчык турында барды СЃТЇР·. У?йтүләренә караганда, аңарга җитмеш яшь тулган, имеш, хат-телеграммалар У™Р±РёРЅРµ шул җитмеш яше белән котлап СЏРІР° булса РєРёСЂУ™Рє. Председатель Мөрсәлимовның сүзләреннән РјРёРЅ тагын шуны РґР° абайлап калдым: ТЇР· вакытында ярыйсы гына СЌС€ күрсәткән кеше булса РєРёСЂУ™Рє СѓР» Гыйльмениса карчык РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ.

Р?РЅРґРµ чират РјРёТЈР° РґР° җитте бугай РґРёРї, авызымны ачарга гына торганда, бер СЏРє читтә, үзенең кәгазьләр Т»У™Рј папкалар белән тулган шкафлары алдында, әлегә хәтле СЃТЇР·РіУ™-У©РЅРіУ™ катышмый утыручы баш счетовод (аны «бухгалтер» РґРёРї С‚У™ Р№У©СЂРёР»У™СЂ, У™ СѓР», үзенә РєТЇР±СЂУ™Рє ошаганга РєТЇСЂУ™, үзен «баш счетовод» РґРёРї Р№У©СЂС‚У™), әллә РЅРё Р·СѓСЂ РјУ™РіСЉРЅУ™ Р±РёСЂТЇРґУ™РЅ түгел, шулай РґР° уяулык РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇРЅРµТЈ бервакытта РґР° зыян түгеллеген РёСЃРєУ™ алып булса РєРёСЂУ™Рє, аптыраганнан кузгаткан бер тон белән:

– Акчасы-телеграммасы аның чорт СЃ РЅРёРј, токымы шулай РќСѓС… диңгезе булгач Р№У©Р·У™ бирсен, эчен төртеп тишмәс, – РґРёРї, элек председательне куәтләгән булды Т»У™Рј шундук, җитди политик РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ чишкән кебек, ТЇС‚У™ җитди тавыш белән ялгап китте: – Менә сез шуны әйтегез: кайсыдыр бер дурагы, шимбәне үтмичә, җомганы көтмичә РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, аның У©Р№ түбәсенә кызыл флаг менгезеп кадаган. Значится, политический С‚У©СЃ бирмәкче Гыйльмениса карчыкның җитмеш еллыгына. У? Р±Сѓ СЃРѕТЈ сыямы РёРєУ™РЅ берәр төрле капкага? Соңыннан, СЌРЅУ™РґУ™РЅ РґУ©СЏ ясап чыгаргансыз, РґРёРї СЃТЇР·Рµ булмасмы РёРєУ™РЅ РґРёРї әйтүем.

Председатель бу юлы, хәтта озак сузып торырга теләге үк юклыгын сиздерергә тырышып, берьюлы өзеп салды:

– Сыяр. Гыйльменисаттәй кебек, борыны белән Р±РѕР· тишеп гомер иткән, Гыйльменисаттәй кебек, колхозның нигезен корышкан, әле РґУ™ булса Т—РёСЂ тырмашып эшләп йөрүче, аннары килеп, аның кебек уллар-кызлар үстергән кешене, У™РіУ™СЂ хәлемнән килсә, музейга РєСѓСЏСЂ идем әле РјРёРЅ. У? теге аның У©Рµ түбәсенә флаг менгезеп кадатучы «дурак» РЅС‹ТЈ кем икәнлеген беләсең Р±РёРє РєРёР»У™ РёРєУ™РЅ бел: аны РјРёРЅ әйттем, РєРѕРјСЃРѕСЂРі Җавит эшләде.

Мөрсәлимов истә-оста юк чагында кинәт миңа борылды, аның чак кына кысылыбрак торган соры күзләрендә көч һәм халык арасында озак еллар эшләүдән җыелган хәтәр хәйләкәрлек янып тора иде:

– Менә корреспондент иптәш әйтеп бирер тагын без белмәгәннәрне, – дип башлады ул, сүзләрен юри әкренәйтеп, – япь-яшь көенә ике ирдән калып – берьюлы ике ирдән калганнар турында сүз бармый, берьюлы өч ирдән калганнары да бар аның безнең авылда – элек бер оядан өч бала белән калып, аларны үстереп кеше иткәч, аннары икенче оядан берничәне итәгенә төяп тол калган, и шул атасыз ятимнәрне бер ялгызы, кешегә орчык эрләп, әвен сугып, үзе киенмичә киендереп, тамагын, өстен-башын карап, укытып, канат-каурый куеп дөньяга очырган, и шуның да өстенә колхоз чыкканнан бирле колхозында кая куйсалар – шунда эшләп килгән, и шуның да өстенә яше җитмешкә җиткәнче шушы мәшәкатьле дөньяда без яшьләр белән бер аяктан диярлек атлап килгән Гыйльменисаттәйнең өй түбәсенә, аның бәйрәмен котлап кызыл флаг менгезеп кадау, йә, әйтегез, кайсы контрның тегермәненә су кою булыр икән? Дөрес, безнең колхозда моннан башка да эшләр бар, без аларны онытмыйбыз, иллә мәгәр кешеләрне онытырга да хакыбыз юктыр дип уйлыйм мин. Дөрес уйламыйм икән, әнә корреспондент иптәш утыра, Казанның үзеннән чыккан кеше, законны безнең хәтле генә белә булыр, әйтсен, төзәтсен, тиешле таба икән, «Якты көн» колхозының председателе Мөрсәлимов дөрес эшләми, дип, газетасында язып чыгарсын, сүзем юк.

Мин аның мондый ихлас күңелдән һәм чын-чынлап кешене яклап әйткән сүзеннән тәмам әсәрләнеп, авыз эчемнән ниндидер мәгънәсез ымлыклар ясаудан узмыйча утыргач, председатель, тагын да канатланып китеп, соңгы тәкъдимен үк ясады:

– Көндез сез үз ирегегездә, иптәш корреспондент. Йөрегез, күрегез, телисез икән, кешеләр белән сөйләшегез. Кичкә урыныгыз – безнең мәҗлеснең түрендә. Чакыру шушы: бергәләп безнең хөрмәткә лаеклы колхозчыбыз Гыйльмениса түти Рахманованың җитмеш яшьлек юбилеен бәйрәм итәрбез. Кызыксына калсагыз, соңыннан аның гомер юлы, биографиясе белән дә танышырсыз. Бик тә гыйбрәтле аның биографиясе.

Бу кадәр кистереп У™Р№С‚ТЇРіУ™ каршы РєРёР»У™ аламмы СЃРѕТЈ? Кунак – хуҗаның РёС€У™РіРµ РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, Р±Сѓ очракта РёС€У™Рє булудан РґР° яхшысы күренми, дидем эчемнән. Р›У™РєРёРЅ, РёС€У™Рє булу белән бергә, РјРёРЅ әле Р±РёС‚ кеше РґУ™ идем. Кичен булачак мәҗлесне көтеп, күләгәле чоланда баш астыма ястык, ястык астына блокнотымны салып Р№РѕРєС‹ симертергә ашыкмадым. Т®Р· күзләрем белән авылны, колхоз хуҗалыкларын караштыргалап йөрергә, туры килсә, җайлап кына кешеләр белән РґУ™ сөйләшкәләргә РґРёРї, урамга чыгып киттем. Авыл, шома С…РёРєУ™СЏР»У™СЂРґУ™ язылганча, коеп куйган түгел, сугыш арты еллары авылы икәнлеге бөтен җиреннән күренеп тора РёРґРµ. У?РјРјР° шулар арасында салам түбәле бер өй – бары тик бер генә У©Р№ башында Т—У™Р№РіРµ җилдә Р·СѓСЂ СѓС‚ РєТЇР±У™Р»У™РіРµ кебек җилфердәп торган кызыл флаг, бер ТЇРє вакытта РіР°Т—У™Рї С‚У™, серле РґУ™ булып, әледән-әле минем РєТЇР· алдыма калкып чыга торды.




II


Клублары, әлбәттә, Р·СѓСЂ түгел РёРґРµ. РЈР» чакларда РєТЇРї авылларда шулай булганы кебек, РјРѕРЅРґР° РґР° РёСЃРєРµ мәчеттән бозып әтмәлләгән С‚У™Р±У™РЅУ™Рє кенә бер Р±РёРЅР°, аның каравы стеналарына плакат Т»У™Рј лозунгларны бер РґУ™ жәлләмәгәннәр. Бер караганда, РЅРёРє РєРёСЂУ™Рє булды РёРєУ™РЅ РјРѕРЅРґР° СЃУ™С…РЅУ™РіУ™ кызыл Т—У™Р№РіУ™РЅ президиум өстәле сузып РєСѓСЋ? РќРёРє РєРёСЂУ™Рє трибуна? РќРёРє РєРёСЂУ™Рє башы китек графинга СЃСѓ тутырып РєСѓСЋ? РљСѓР№ зал дигәненә буйдан Р±СѓР№РіР° сузып У©СЃС‚У™Р». Берсе җитмәсә, икенчесен китереп ялга. Кунагың РєТЇР±СЂУ™Рє булырлык РёРєУ™РЅ, икенчесе янына өченчесен, дүртенчесен тез. Тигезле-тигезсезрәк чыгуы РјУ©РјРєРёРЅ, була бирсен. Өстәлнең РёРєРµ башында РёРєРµ самавырың гөжләп утырсын. Чыңлап торсын чынаяклар. Кайберәүләрнең, әйтик, С‡У™Р№ белән генә сусыны басылмый РёРєУ™РЅ, андыйларны РґР° кырын какма, елына РєТЇСЂУ™ җылы шулпа РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, мыек чылатырлык кына «тегесе» РґУ™ йөгереп торсын. В«У? президиум нишли?В» РґРёРї аптырап калучылар булса, баш-РєТЇР· әйләнгәнче, аларга РґР° турысын әйтеп калыйк. Туктагыз әле, егетләр, атна башында, шимбә азагында халык туплап шаулаша торган гадәти җыелыш түгел ләбаса Р±Сѓ. У?РіУ™СЂ беләсегез килсә, бу – бәйрәм, кеше Р±У™Р№СЂУ™РјРµ Т»У™Рј РєТЇС‚У™СЂ СЃРёРЅ У™РЅУ™ шул Р±У™Р№СЂУ™Рј итүчене «гарше-РєУ©СЂСЃРёРіУ™В». Анысына СѓРє Р±СѓРµТЈ җитми РёРєУ™РЅ, РєТЇС‚У™СЂ, Т»РёС‡ СЋРіС‹, бөтен кешенең РєТЇР· алдына – сәхнәгә. Берүзе бер президиум булып утыра бирсен. Берүзе бер президиум булып утыруны килештермәсә, янына ТЇР·Рµ белән бергә гомер иткән җәфаны, шатлыкны бергә кичергән кордашын менгезеп утырт. Күңелсез булмасын өчен, юбилярның берүзенә бер самавыр гөжләтеп РєСѓР№. У?РіУ™СЂ кордашы белән РёРєУ™ТЇ икән – икесенә бер самавыр. Татарны С‡У™Р№ белән куркыта алмассың, СЌС‡У™ алган чаклы эчсеннәр. (У?РіУ™СЂ РёРЅРґРµ бөтенесе РґУ™ С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє булсын РґРёСЃУ™ТЈ, кагылсалар-кагылмасалар – алар эше, самавыр артына – ышыккарак яшереп, «тегесен» РґУ™ РєСѓР№.) У? ТЇР·РµТЈ, авылның РЅРёРЅРґРё генә алыштыргысыз тоткасы булма, У™Р№С‚У™СЃРµ СЃТЇР·РµТЈРЅРµ моннан, кеше арасыннан торып әйт – юбиляр СЃРёТЈР° хезмәт күрсәтүче түгел бүген, СЃРёРЅ аңарга хезмәт күрсәтүче! У? Р±РёСЂУ™СЃРµ Р±ТЇР»У™РіРµТЈ булса, анысы өчен купмый булмас РёРЅРґРµ, шау-шусыз гына менгезеп Р±РёСЂ, зинһар, кирәкле сүзен РґУ™ У™Р№С‚. У? С‡У™Р№РЅРµ рәхәтләнеп РєРѕСЏ бирсеннәр, РјРѕТЈР° хәтле С‡У™Р№ эчеп берәүнең РґУ™ Каспийга агып киткәне СЋРє.

Дөресен әйтим, юбиляр Гыйльмениса түтинең салам түбәле өй башына кызыл флаг менгезеп кадарга башлары җиткән бу авылда үтәчәк юбилей кичәсен дә чама белән шулайрак булыр дип күз алдыма китергән идем мин. Юк, алай булмады. Китте стандарт. Китте китаптан яки газетадан күчереп алган цитаталар. Китте тешкә тия торган мактау сүзләре. Юбилярыбыз Гыйльмениса түти – яхшы ук бөрешеп калган, иңбашлары төшкән, күз төпләрен җыерчыклар баскан, тешләре рәтсезлектән иреннәре эчкә батып кергән, шунлыктан булса кирәк, сөйләшмәскә, сүз әйтмәскә тырышыбрак утыручы тыйнак кына бер әби булып чыкты. Ләкин күзләре – нур ук чәчмәсә дә, әле тоныкланырга-сүнәргә өлгермәгән һәм әле тиз генә бирешергә җыенмый да торган үткен, беркадәр хәйләкәррәк, бу шау-шуга бигүк ышанып та җитмәүче, сизгер, җылы карашлы һәм бик-бик күпне күргән күзләре – карчыкның әле бөтенләй үк тузмаганлыгын, яшәү дәрте көчлелеген, болай олылаудан яхшы ук нык сөенгәнлеген, шул ук вакытта бу шау-шудан, бу купшы сүзләрдән, бу бүләкләрдән башы әйләнеп, аптырабрак та калганлыгын раслап тора иде. Мин тагы шуны да сизеп алдым: бу шау-шу уңае белән балаларын һәм балаларының балаларын күрүдән Гыйльмениса түти әйтеп бетергесез куанган, хәтта бу вакыты-вакыты белән мәзәк хәлләргә дә барып җитә иде: әйтик, аның эшчәнлеген билгеләп, фәлән-фәлән оешмадан, районның фәлән учреждениесеннән махсус җибәрелгән оратор, кызып-кызып, Гыйльменисаттәйнең узганын, хәзергесен, балалар тәрбияләп үстерүдәге тырышлыкларын санап, адрес укый, ә Гыйльмениса түти, бу сүзләргә бөтенләй игътибар да итмичә, Казаннан кайткан кызы Фасиләсенең кулын үз кулларына алып, кунак кулның аклыгына, йомшаклыгына исе киткәндәй, сыпыргалап утыра. Шулай булмыйча соң, беренче ире Гаптелбаридан туып калган кызы икән ич, әтисеннән ике яшь ярымлык кына булып калган. Кеше балалары өстеннән төшкән искене рәтләп кидереп үстергән әнисе, ә хәзер әнә нинди ханым-солтаным булып утыра кызыл япкан президиум өстәле артында. Алланың биргәненә шөкер, кияве зур урында эшли, ә шулай да каенанасының бәйрәменә җибәргән, әле нинди бүләкләр белән… Шул турыда уйлана иде Гыйльмениса.

Сораштыра торгач, тагын шуны да белдем. Гыйльмениса түтинең җиде баласыннан өчесе үзләре килгән, дүртесе, төрле сәбәпләр белән үзләре килә алмаганлыктан, бүләген-бүктәрен күтәртеп, җиткән кызларын, буй үстереп килүче малайларын җибәргәннәр, бу соңгылары өчен беркатлы карчык аеруча куангандай күренә иде. Баламның баласы – балдан татлы анасы, дип көйли-көйли, берсе артыннан икенчесен алдына алып сөяргә дә сөяргә иде дә бит, икенче буын тармаклары булып киткән һәм үзләрен инде бик үскәнгә санаган яшьләр соң синең кытыршы куллы әбиең алдына кереп утыралармы?

Кичтән клубта булган ыгы-зыгыдан болай РґР° башы әйләнеп кайткан Гыйльмениса түтинең РјРѕТЈР° хәтле ялгызы гына СЏС€У™РіУ™РЅ кечкенә өендә иртәгесен олылы-кечеле берьюлы Т—РёРґРµ-сигез кеше кайнаша башлагач, шуның янына тагын күршеләре РґУ™ керә-чыга йөреп, кайсы С…У™Р» белә, кайсысы чит-СЏС‚ Т—РёСЂРґУ™РЅ кайткан кунаклар белән кызыксынып, шау-РіУ©СЂ килергә тотынгач, бөтенләй зиһене таралган. У?ле С‡У™Р№ куеп җибәрмәкче булып, самавыр колагына барып ябыша, әле урта бер Т—РёСЂРґУ™ самавырын онытып калдырып, кергән күршеләренә юбилей бүләкләрен күрсәтергә тотына РёРґРµ.

Шул ыгы-зыгы арасына бик кирәкле кишер яфрагы – мин дә килеп кердем. Нишләмәк кирәк, ачып кергән ишектән шундук борылып чыгып китү дә мөмкин түгел иде. Шулай да мин Гыйльмениса түтинең юбилей ыгы-зыгысыннан, кунак-төшемнән һәм өстәвенә тагын әлеге теге Фасиләсе ияртеп кайткан, күп сөйли-сораша торган бәйләнчек оныгыннан нык кына арыганлыгын шундук сизеп алдым. Дөресен әйткәндә, минем сүз дә аз булмас, һәрхәлдә, аяк өсли генә сөйләшә торган түгел иде. Колхоз председателе Мөрсәлимов әйткән тәкъдим истә нык саклана, бер-ике көн кайдан килеп кая китмәгән, мин Гыйльмениса түтинең кунаклардан арынып, бераз тынычланып калуын көтәргә булдым. Һәм оттырмадым. Карчыкның куанычы куенына сыймый, теге көнне килгән бүләкләр өстенә тагын идарә карары нигезендә аның ишегалдына фермадан бүләк тана да килеп кергән иде.

Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ СѓР» РјРёРЅРµ бөтенләй СЏТЈР° кунак итеп (теге РєУ©РЅРЅРµ ыгы-зыгы аркасында рәтләп күзенә РґУ™ чалынмаган булсам РєРёСЂУ™Рє), самавыр җырлатып, С‡У™Р№ табынына С€У™Т»У™СЂРґУ™РЅ кайткан затлы күчтәнәчләрен куеп, барлык башыннан кичкәннәрен СЃУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ. У?лбәттә, авылдашларыннан, белгән-РєТЇСЂРіУ™РЅ РёСЃУ™РЅ кордашларыннан РґР° сорашкаладым. Минем бурыч – хәзер шуларны С‚ТЇРєРјРё-чәчми укучыларга җиткерү. Чынлап та, гыйбрәтле Гыйльмениса РёРґРµ Р±Сѓ.




III


Безнең Р±Сѓ егерменче Р№У©Р·РЅРµ башлаганда, Гыйльмениса егермедән ашкан кыз була, Р±РёРє Р°Т» итәрлек чибәрләрдән саналмаса РґР°, ТЇР· тиңнәре арасында матур кызларның берсе исәпләнеп Р№У©СЂРё: Р±СѓРµ-сыны коеп куйган кебек, С‡У™С‡ тәңкәләрен чыңлатып, вак-вак атлап, чишмәгә СЃСѓРіР° киткәндә, Р±ТЇСЂУ™РЅУ™ өсләрендә тезелеп утырган карт наяннар, РёРЅРґРµ әллә кайчан У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ булганлыктан кызга Р±РёРє С‚У©Р±У™Рї карарга яхшысынмасалар РґР°, берсенә-берсе сиздермичә, эчләреннән генә: «Җитте Р±РёС‚ кыз РґР° У?лмөхәммәт абзыйда, насыйбы кем РёРєУ™РЅ РґУ™, кайсы бәхетлесенең куенына кереп эрер РёРєУ™РЅ!» – РґРёРї вәсвәсәләнеп калалар РёРґРµ. Килешле Р±СѓР№-сын янына тагын каш-РєТЇР· РґУ™ килгән, озын керфекләре китапларда язылганча кара күзләрен саклап СѓРє басып тормасалар РґР°, шулай РґР° ТЇР· урыннарын беләләр, уйнап-сикергәләп кыланырга У©Р№СЂУ™РЅРјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. У?Р№Рµ, кыз Р±РёРє тыйнак тыйнаклыкка РґР°, шулай РґР° яшьлек яшьлек РёРЅРґРµ. Аннары тагы җиле тыйнак түгел авыл җирендә. Кайчакта шулай, болында печән җыйганда булсын, тау буендагы кичке уен вакытларында РёСЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ генә исеп, кызның башындагы яулык читен ачып ташлый, шунда аның РїУ©С…С‚У™ итеп үрелгән Т»У™Рј чәчне тартып, басып торсын өчен тагылган көмеш чулпылы калын толымнары күренеп кала… Алай гына булса бер хәер РёРґРµ, кайчагында С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє ак муенының Р±У™Р»У™РєУ™Р№ генә бер «уч төбе» РґУ™ ачылып РєРёС‚У™. Ходавәндә, шул минутларда СЃРёРЅ РёРЅРґРµ РєТЇСЂРјРё РєТЇСЂРіУ™РЅ авыл егетләренә «аһ!В» РґРёРї шашынып бер кычкырып Т—РёР±У™СЂТЇРґУ™РЅ тыелып калу өчен РєТЇСЂРєУ™Рј сабырлыклар Р±РёСЂ!

Озын сүзнең кыскасы, кыз нәкъ үз ботагында, кояшның күзе астында пешеп җиткән алма, акылы-фигыле дә макталып телдән төшми, эшкә дә уңган, әйтүләренә караганда, абыстайдан укып кына булса да «китапны су урынына эчә», шуның янына тагын – бусын, бәлки, көнчелектән дә әйтә булганнардыр инде – егетләр хатын килештереп язарлык каләм дә кыштырдата белә, имеш.

Сездә РґУ™ шундый бер сорау туа торгандыр, минем үземдә РґУ™ беренче карашка андый сорау Р±РёРє туды: шундый кызарып пешкән алма булгач, җитмәсә тагын, авылда бер У?лмөхәммәт бай кызы РґР° РёРєУ™РЅ, нишләп СЃРѕТЈ СѓР» егерме РёРєРµ, егерме У©С‡ яшькә хәтле гел ТЇР· ботагында – әтисе өендә утыра? Нишләп аңарга, өйләнергә теләп, яучы Т—РёР±У™СЂРјРёР»У™СЂ? РЇРєРё СЃРѕТЈРіС‹ исәп – кара РёСЃУ™Рї: нишләп аны берәр карчыгадай чая егет, каз бәбкәсен тибеп алып киткән тилгән кебек, РєУ©РїУ™-көндез «тибеп» алып китми? РЈР» елларда безнең татарда андый эшләрдән качу булмаган Р±РёС‚! РўРѕСЂР°-бара аңлашылыр, туктагыз, сез РјРёРЅРµ бүлдермичә, белгәнемне-ишеткәнемне әкрен генә тезәргә ирек бирегез.

Моның, әлбәттә, сәбәпләре күп булгандыр, хәтта безгә мәгълүм булганы да берничә. Беренчедән, Гыйльмениса, баш очында ничаклы гына чая карчыгалар үтәли-сүтәли кисешеп очканны сизмәсен, каз бәбкәсе кебек түгел, каз бәбкәсе кебек «пи-пи», каз бәбкәсе кебек юаш кыз булмый. Ул үз дәрәҗәсен белә, кирәк-кирәкмәс урында ихахайлап чапмый, теләгән-теләмәгән кешене кулына якын китерми, кичке уеннарга сирәк чыга, чыкса да, вакытында һәм берәүдән дә озаттырмыйча, үз өенә кайтыр юлны үзе табып, тизрәк кайтып китү ягын карый.

Р?кенче СЃУ™Р±У™Рї: ТЇР· ишләре арасында РёТЈ чибәрләрдән берсе буларак, СЋРєРєР°-барга борылып карамау РґР° бар, муенны-башны Р±РёРє текә тота. Бу текәлек вакыты-вакыты белән тәкәбберлеккә ТЇРє үсеп Т—РёС‚У™. Һәрхәлдә, СЃРёРЅ аңарга, РєТЇРєС‚У™РЅ йолдыз СѓРє С‡ТЇРїР»У™Рї Р±РёСЂУ™ алмасаң РґР°, Т—РёСЂРґУ™РіРµ йолдызларның яктыракларын тотып китер. Гыйльмениса РґР° кеше РёС‡, башка чибәрләргә хас борын РєТЇС‚У™СЂТЇ нишләп анда гына булмыйча калсын РґРё?

Өченче сәбәп – һәм Р±СѓСЃС‹ бичара кызны РёТЈ аптыратканы – Гыйльменисаның авылда бер У?лмөхәммәт бай кызы булуында. РђТ», кайдан гына килеп чыга РёРєУ™РЅ Р±Сѓ байлык та фәкыйрьлек Т»У™Рј шулар нәтиҗәсендә килеп туа торган тигезле-тигезсезлек! РќРёРЅРґРё генә бәхетсезлекләргә СЃУ™Р±У™Рї булмаган РґР° Р±Сѓ, РєТЇРїРјРµ генә гашыйкларны кан-яшь С‚ТЇРіУ™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итмәгән. Без генә, безнең яшьләр генә РјРѕРЅС‹ хәзер белмәгәнгә салышабыз. У?лбәттә, дөньялар, гореф-гадәтләр Р±ТЇС‚У™РЅ хәзер. Р›У™РєРёРЅ шулай да – хәтта хәзерге РєУ©РЅРґУ™ дә – берәү РґУ™ үзенең карап үстергән кызын әтисе акчасына ялтырап Р№У©СЂРё торган, үзенең кулыннан РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса СЌС€ килмәгән «шома» пижон кулына ансат кына тоттырып Т—РёР±У™СЂРјУ™СЃ. У? СѓР» чагында, байлык Т»У™Рј фәкыйрьлек кешеләрне урталай аерып торучы РєРѕР№РјР° хезмәтен ТЇС‚У™РіУ™РЅ СѓР» заманда, үзен авылының өстен катламына калкып чыккан бердәнбер В«У™С‚У™С‡ Р¤У™С…СЂРёВ» итеп исәпләүче, тәкәбберлеккә алай тәкәббер булмаса РґР°, үзен Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ берничә башка югары тотучы У?лмөхәммәт кибетченең хәленә кереп карагыз РёРЅРґРµ сез. Үзенең РєТЇР· алмасы кебек карап үстергән бердәнбер Гыйльменисасын капка каккан һәрбер яучы-камчат бүреккә тоттырып Т—РёР±У™СЂУ™ аламы СЃРѕТЈ СѓР»?

Шулай РґР°, никадәр генә авылда бер бай булма, кызың РёСЃУ™ никадәр генә «сусыз кашык белән суырып йотарлык» булмасын, яшьлек законы үзенекен РёС‚У™ РёРєУ™РЅ: шушы СѓРє авылның Хафиз атлы бер егете, әйтергә РєРёСЂУ™Рє, Р±РёРє алай асыл кошлардан булмаса РґР°, ярый торган РёРєРµ аяклы, РёРєРµ куллы, У™РјРјР° җырлый СЏРєРё Р±РёРё башласа авылда берәүне РґУ™ алга чыгармаучы, шул Т»У©РЅУ™СЂР»У™СЂРµ өстенә тирә-күрше авылларда Сабан туе саен батыр калып, көрәшче Хафиз РґРёРіУ™РЅ даны чыккан, шуннан ары тагы, картаеп С‡ТЇРіУ™ төшсәләр РґУ™, ТЇР· очларының РєТЇСЂРєУ™СЃРµ санала торган әти-У™РЅРёСЃРµ, салам түбәле бер У©Рµ, берничә торык каралтысы, бер арык сыеры, РґТЇСЂС‚-Р±РёС€ сарыгы булган бер егет белән әлеге безнең Гыйльмениса – «пешкән алма» арасында РєТЇР·РіУ™ күренми торган ефәк җепләр – мәхәббәт җепләре сузыла башлый. У?лбәттә, башта Р±РёРє яшертен рәвештә, сакланып, кеше теленә керүдән ТЇС‚У™ куркып кына. РњРѕРЅРґР° безнең Гыйльмениса туташыбызга әлеге шул сабак абыстаена Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™ ничек РєРёСЂУ™Рє алай, күбесенчә ТЇР· тырышлыгы белән эләгеп калган «каләм кыштырдату» Т»У©РЅУ™СЂРµ РґУ™, әлбәттә, СЏСЂРґУ™РјРіУ™ РєРёР»У™. Карагыз әле сез яшьлек, РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚ РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ! Кеше күзенә күренмәс, У™ ташны ярыр. Ташны гынамы СЃРѕТЈ! Хәзергә хәтле авылда берәүнең РґУ™ Р±СѓРµ җитмәгән Гыйльмениса «тиң тапмас» РЅС‹ У™Р№С‚ әле СЃРёРЅ. Р™У©СЂРґРµ-Р№У©СЂРґРµ РґУ™ Р·У™ТЈРіУ™СЂ РєТЇРєРЅРµТЈ ялгыз Чулпаны булып, РєУ©РЅРµ җиткәч, күпер С‚У©Р±Рµ Хафиз У©Рµ башына төшеп кунакламасынмы! Хәйләсен У™Р№С‚ әле СЃРёРЅ, бары тик гашыйк кешеләр генә мондый беркатлы була ала торгандыр: кибеткә тозга РґРёРї килгән РЎУ™СЂР±Рё түтәйгә – әлеге шул көрәшче Хафизның аны-РјРѕРЅС‹ абайламас әнисенә – тоз С‚У©СЂРіУ™РЅ кәгазь почмагына РёРєРµ-У©С‡ авыз СЃТЇР· «тырнап» Т—РёР±У™СЂУ™ безнең Гыйльменисабыз: «Хафиз, бүген РєРёС‡ сезнең Р±СѓР№ әрәмәлеккә тана эзли С‚У©С€У™РјВ». Язган язуы – бары шул, Р»У™РєРёРЅ күңелендәге планы – кыек атып туры китерү: С‚У™РјУ™РєРµ төрер кәгазьгә аптырап Р№У©СЂРіУ™РЅ Хафиз тоздан бушаган Р±Сѓ кәгазьгә, әлбәттә, ташланачак Т»У™Рј, ихтимал, әлеге СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ күреп алуы РґР° РјУ©РјРєРёРЅ. Бусын РєТЇСЂРјУ™СЃУ™, РёСЂС‚У™РіУ™ тагын икенчесен – ак муенлы чуар тананы «югалтып», аны эзли С‚У©С€У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє булыр. Вакыты җиткән, дәрте кузгалган, ничек С‚У™ СЌР·Р»У™Рї табар!

РњРѕТЈР° хәтле РґУ™ булгандыр, әйтмәгез «булмагандыр» РґРёРї, тоз кәгазенә язылган булмаса, күңелләренә, күзләренә язылганны эндәшми-тынмый гына «укып» йөргәннәрдер – яшьләрнекен белмәссең. У? Р±Сѓ тоз кәгазе почмагына язылган СЃТЇР·Р»У™СЂ ТЇР· нәүбәтләрендә шулай СѓРє ТЇР· эшләрен эшләделәр. РЁСѓР» кичне, авыл өсте кызгылт С€У™С„У™РєСЉ Т»У™Рј яшькелт йолдызлар белән тулган шул дымык кичне, көрәшче Хафиз белән У?лмөхәммәт бай кызы Гыйльмениса кичнең РєРёС‡ Р±СѓРµ әрәмәлектә ак башлы тана СЌР·Р»У™Рї йөрделәр, У™ СѓР», юньсез хайван, бактың РёСЃУ™ әллә кайчан У?лмөхәммәт байның абзарында башка терлек-туар арасында җай гына РєТЇС€У™Рї ята, имеш.

РќРё генә димәгез, башын РєТЇРєС‚У™ Р№У©СЂС‚У™ торган РіРѕСЂСѓСЂ кызның РєТЇРєС‚У™РЅ Т—РёСЂРіУ™ төшүенә СЃУ™Р±У™Рї була СѓР» РєРёС‡. Бактың РёСЃУ™ Т—РёСЂРґУ™ чагыштырмаслык СЂУ™С…У™С‚ РёРєУ™РЅ, Т—РёСЂРґУ™, РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° гына булса РґР°, җан СЃУ©Р№РіУ™РЅ кешең белән бергә атлап йөрергә РјУ©РјРєРёРЅ РёРєУ™РЅ. У? СѓР» җан СЃУ©Р№РіУ™РЅ кешең шунда, ялгыш кына тиеп киткәндәй итеп, кулын СЃРёРЅРµТЈ билеңә орындырса, анысы РёРЅРґРµ бөтенләй РґУ©РЅСЊСЏ җәннәте РёРєУ™РЅ!

У?лбәттә, болай соңлап «тана СЌР·Р»У™РїВ» Р№У©СЂТЇР»У™СЂ эзсез генә узмадылар. Буй җиткән кызның Т»У™СЂ адымын җентекләп РєТЇР·У™С‚У™ торган У©Р№РґУ™ аның кичнең РєРёС‡ Р±СѓРµ югалып торуы шактый Р·СѓСЂ җәнҗалга СЃУ™Р±У™Рї булды. Р›У™РєРёРЅ, ничек кенә булмасын, Р±СѓСЃС‹ әле РјРѕРЅС‹ТЈ У©Р№ эчендә генә калган С…У™Р». РЎРѕТЈРіР° таба, булганы, уйлап чыгарылганы бөтенесе бергә кушылып, халык теленә ТЇРє менде, У™ Р±Сѓ кеше СЃТЇР·Р»У™СЂРµ У?лмөхәммәт байны чәнчелсә бер тамчы каны чыкмас хәлгә китерде. У?йтергә ансат, ишетергә авыр: имештер, рәтле кунаклар колгасы булмаган Чуртан Хәсәнша малае Хафиз авылда бер У?лмөхәммәт байның ефәккә төрелгән кызына борын сузсын. У?ллә кайлардан, әллә РЅРёРЅРґРё затлы Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ юлга тузан төшермичә яучылар йөреп торганда, җитмәсә.

Олылар киреләнә барып, кызны РґТЇСЂС‚ стена арасына кыса төшкән саен, яшьләрнең хәйләкәрлеге, тапкырлыгы шулай СѓРє арта барды. Кайда РёРЅРґРµ СѓР» тоз С‚У©СЂРіУ™РЅ кәгазь почмагына сәлам хат «тырнап» җибәрүләр – алары аның гөнаһсыз яшь чакның беркатлы шуклыклары гына булган РёРєУ™РЅ. Киребеткән У?лмөхәммәт Хәсәншаныкыларны Т»У™Рј аларның барлык агай-энеләрен кибеткә кабул итмәс, аларга әҗәткә кибеттән әйбер Т—РёР±У™СЂРјУ™СЃ булды – йөрмәсеннәр РєРѕСЂС‹ РєРѕРј тутырган башлары белән У?лмөхәммәт кибетченең абруйлы исемен төшереп. У?Р№Рµ, Хәсәншаныкылар ягына кибет тирәсенә хәтта көндез РґУ™ килергә ярамый, У™ Хәсәншаның малае көрәшче Хафиз ТЇР·Рµ төнен, кеше аягы басылгач, У?лмөхәммәт байның өсте чәнечкеле тимерчыбыклар белән беркетелгән биек коймалары аша үтеп, Гыйльмениса йоклый торган СЏТЈР° У©Р№ тәрәзәсенә килгәли РёРґРµ. Дөрес, Гыйльмениса мәхәббәттән шашынган Хафизны артыкка Т—РёР±У™СЂРјРё, башка кызлардан ишетелгәнчә, СЏРєРё җырларда җырланганча, С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ тартып алырга Т»У™Рј куенына салырга ашыкмый, Гыйльменисаның СѓР» яктан тотырыгы Т—РёС‚У™, Р»У™РєРёРЅ шул СѓРє вакытта Гыйльмениса хәзер, теге вакыттагы кебек, билгә егет кулы ялгыш тиеп киткәннән генә эреп калу дәрәҗәсеннән узган, Гыйльмениса хәзер шундый батырлык күрсәтеп С‚У™СЂУ™Р·У™ төбенә ТЇРє килеп җиткән Хафизын, Т»РёС‡ СЋРіС‹, С‚У™СЂУ™Р·У™ аша гына сузылып булса РґР°, бер ТЇРїРјРёС‡У™ Т»РёС‡ Т—РёР±У™СЂУ™ алмый РёРґРµ. У? бусы – әлеге шул ачык С‚У™СЂУ™Р·У™ аша РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° гына Р±РёС‚ очыннан гына булса РґР° бер үбешеп алу – бусы РјРѕРЅС‹ТЈ бөтенләй тамаша РЅУ™СЂСЃУ™ РёРєУ™РЅ: бер ТЇРє вакытта йокыны качыра Т»У™Рј аннары татлы төшләр дөньясына очырып алып РєРёС‚У™ торган бер У™РєРёСЏС‚ РёРєУ™РЅ! Р?РєРµ С…У™Р» Р±Сѓ татлы әкиятне Р±РѕР·РґС‹ РґР° РєСѓР№РґС‹. РЁСѓР» РёРєРµ С…У™Р» булмаса, кем белгән Р±Сѓ фани дөньяныкын, Р±Сѓ РёРєРµ гашыйк С‚У™СЂУ™Р·У™ аша үбешү белән генә калмаган булырлар РёРґРµ. Беренчедән, әллә яше җитеп, әллә У?лмөхәммәт куштанның акча С‚У©СЂС‚ТЇРµ аркасында, шул РєУ©Р·РЅРµ Хафизны, наборга кертеп, тиз генә солдатка озатып куйдылар. Солдат РґРёРіУ™РЅРµ РґУ™ якын-тирәдә, бара-кайта Р№У©СЂРё торган Т—РёСЂРґУ™ түгел. Якынрак, әйтик, Казандамы, Лаештамы икәнен белсә, ихтимал, ничек С‚У™ җаен туры китереп, барып күреп кайтуга РґР° бер өмет сакланыр РёРґРµ. У? аның Хафизын, Р±СѓРµ-сыны килгән РґРёРї, тотканнар РґР° Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астына, Каф тавы артына, Кара диңгезгә, әйтмешләренә караганда, Р±РёС€-алты елсыз әйләнеп кайтмый торган Т—РёСЂРіУ™ олактырганнар. Анысы РґР° әле, бәхете булып, сугыш-С„У™Р»У™РЅ кузгалмый торса. У? сугыш чыга калса, Алла сакласын, беренче булып кем диңгез төбендәге Р·СѓСЂ авызлы РєРёС‚ балыкларына азык булып РєРёС‚У™СЂ? РЁСѓР» Р±СѓРµ-сыны белән, әлбәттә, Хафиз РёРЅРґРµ. У?йтерсең Р»У™ сугыш Р±СѓР№РЅС‹-сынны тикшереп тора РґР°, СЃСѓ астындагы «зур авызлы РєРёС‚ балыклары» барыннан РґР° элек Гыйльменисаның Хафизын гына көтеп яталар.

Нишләмәк кирәк, сөйгәнеңне сагыну ничек булырга тиешлеге бер китапта да язылмаган, Гыйльменисаның сагынуы әнә шулай тиле-тилемсәрәк булып башланды. Ул, кич яткан саен, белгән-ишеткән догаларын барысын да берәр кат укып чыкканнан соң, кинәт үз теленә күчеп, чын-ихластан: «Йа Ходай, Хафизымны – күз нурымны зур авызлы кит балыкларына ризык итә күрмә!» – дип, авыз эченнән пышылдап куя, тик шуннан соң гына бераз тынычлангандай булып йоклап китә торган иде.

Бәлки, кеше сүзе дә, керми дисәң дә, колакка кереп калгандыр, бермәлне аңарга, әлеге шул кич йокларга ятканнан соң (көндез алай уйланырга вакыт тими, дөнья мәшәкате: өен җыясы, суын китерәсе, терлеген карыйсы, кыр эшенә йөгерәсе бар – кырыкмаса кырык эш, кырык беренчесе чират көтеп тора), әлеге теге белгән-ишеткән догаларны укып бетергәч, Хафизын – күз нурын китлар авызыннан да саклап алып калгач, һич искәрмәстән башына кинәт мондый бер тәшвишле уй төште: болай да егерме өчне тутырып килә торган ул кызга, әгәр Хафизы анда биш-алты ел торып кайтса, егерме сигез, егерме тугыз тирәләре була түгелме соң? Ничек килеп чыга соң инде бу? Бик карт кыз булып утырып кала түгелме соң? Ярый ла, Хафизы киткән вакытта биргән вәгъдәләрен онытмыйча әйләнеп кайтса!

Кайдан башка килеп керде соң әле бу шайтан коткысы! Вәгъдәсендә тормыймы соң аның Хафизы? Торачак, Алла боерса, торачак. Дөресен әйткәндә, хатлары сирәгрәк килә килүен, мәгәр бит аның бу ягын уйларга кирәк: Хафиз – үз ирегендәге кеше түгел, солдат хезмәтендәге кеше, вакыты бардырмы, юктырмы? Аннары тагы хатны да турыдан-туры Гыйльменисага атап, аларның өенә яза алмый, яраткан кызына хат язган өчен әнисеннән әллә ни уңайсызланмаса да, кеше теленнән куркып, Гыйльмениса аңарга әнисе адресына да җибәрмәскә кушты. Җибәрсә, әлеге шул Түбән оч Хафаза апасы аша инде! Ярый ла, ул Хафаза апасының адресын почта йөртүчеләр бутамаган булсалар…

Кыскасы, башка бик күп борчулы уйлар янына бу борчу да килеп кушылды. Арада иң куркынычы булып «29 яшь!» кара маяктай алда басып тора иде. Болай да теле авызына сыймас көнче-күбәләкләр егерме өч яшьне «карт кыз булып утырып калуның башы» дип турыдан ук йөзенә бәреп әйтмәсәләр дә, читләтеп-читләтеп исенә төшерә торганда, утыз бусагасындагы «29» Гыйльменисаны – күктә йөреп өйрәнгән горур башны – бик-бик уйландыра иде…

РЁСѓР» СѓРє вакытта олылар РґР° РєСѓР» кушырып тик кенә утырмаганнар РёРєУ™РЅ. Бер базар РєУ©РЅРЅРµ У?лмөхәммәт кибетче аеруча күтәренке кәеф белән кайтты. РЎУ™ТЇРґУ™СЃРµ РґУ™ уңган булса РєРёСЂУ™Рє, Р»У™РєРёРЅ С‚У©Рї СЃУ™Р±У™Рї СѓР» гына булмаган, кызын ярәшергә кешесен табып кайткан, имеш. Эшне озынга сузарга Р±РёСЂРјРёС‡У™, шундук чарасына РґР° керештеләр. Р?РєРµ СЏРє та хәрәкәткә килде: яучы, колак сөенчесе, сандык маллары әзерләү, туйга С…У™СЃС‚У™СЂР»У™РЅТЇ Т»У™Рј башкалар, Т»У™Рј башкалар… Кызыгы Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ шунда: РёТЈ әһәмиятлесен Гыйльмениса В«Т»У™Рј башкалардан» СЃРѕТЈ гына белде: аның РєРёСЏРІРµ булып куенына керәсе Т»У™Рј гомерлек РёСЂ булачак кешесе Чардаклы мулласының РЅРёС‡У™ еллар Р±СѓРµ Мәчкәрә мәдрәсәсендә пишкадәм булып Т—РёР»У™РЅ чабуы туздырудан узмаган, авыл теле белән әйткәндә, РЅРё Аллага, РЅРё муллага өлеш чыгара алмаслык Р±У©РєСЂРµ бер РјУ™С…РґТЇРј РёРєУ™РЅ.

РќРё сабыр, кулы сынса җиңеннән чыгармас кеше Гыйльмениса, РјРѕРЅС‹ ишетеп, хәтта аның РґР° сабырлыгы РєТЇРєРєУ™ очты. Р—СѓСЂ авызлы РєРёС‚ балыкларыннан РєСѓСЂРєСѓ РєРёРЅУ™С‚ арткы планга калды, Хафизы өчен бер С‚У©РЅ төнозын елап чыкты РґР° аны РґР° әлеге шул Каф тавы артындагы диңгезендә калдырып торырга булды – насыйбы түгел РёРєУ™РЅ, башны ташка орып булмый, У™РјРјР° үзенең бернинди хорафатка РґР° буйсынмас эчке горурлыгын Т—РёТЈУ™ алмады – аңарга Р±РёРє тиз Т»У™Рј бернинди киңәшсез-табышсыз тәкәббер әтисенең планын җимерү, дөньясыннан, диңгезгә китеп олаккан беренче мәхәббәтеннән, үзенең егерме У©С‡ яшькә хәтле карт кыз булып утырып торуыннан ТЇС‡ алу РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. Р”У©РЅСЊСЏРЅС‹ вак-вак кына атлап үтүче Т»У™Рј кирәкле СЃТЇР·РЅРµ РґУ™ әйтмичә эчендә йотып калдырырга сәләтле бер кыз күренә РёРґРµ, У™ эчендә РєСѓРїСЃР° давыл булып тузгый торган характер утырган РёРєУ™РЅ. У?ти-әнисенә ризалык биреп С‚У™, каршы килеп С‚У™ бер СЃТЇР· РґУ™ әйтмәде (У™ тегеләр РјРѕРЅС‹ үзләренчә ризалык галәмәте РґРёРї юрадылар), бер кеше белән РєРёТЈУ™С€-табыш итеп тормады, сандык әйберләренә РєСѓР» тидереп, өйдәгеләрне шиккә төшермәде. Беркөнне шулай, кичтән чишмәгә СЃСѓРіР° киткән җиреннән, чиләк-көянтәсен тал төбенә куеп калдырды РґР°, кайчандыр үзләрендә батрак булып эшләгән, болай үзенең әллә РЅРё дан Т—РёСЂРµ булмаса РґР°, җае туры килгәндә томырылып карап куюлары белән Гыйльменисаның исендә калган Галимбәк Барыеның бер СЏРєРєР° кыйшайган ярлы өенә барды РґР° керде. УЁР№РґУ™ Барыйның үзеннән Р±ТЇС‚У™РЅ берәү РґУ™ СЋРє, У™ Гыйльменисаның хәле тел яшереп торырлык РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ түгел РёРґРµ. Гомердә күрелмәгән С…У™Р»: ачулы РёРґРµ Р±Сѓ минутта Гыйльмениса, чая РёРґРµ Т»У™Рј бер ТЇРє вакытта күзендә яшь РёРґРµ. Р?СЃУ™РЅРјРµ-саумы РґРёРї С‚У™ тормады, дуамал кызулык белән берьюлы әйтте РґУ™ салды:

– Мин сиңа ябышып чыгарга дип килдем, Барый. Аласыңмы мине?

– Тукта әле, чү… Менә монда сәкегә килеп утыр, – дип мыгырданды берьюлы тәмам аптырап калган Барый. Аның кинәт зиһене чуалды, нәрсә әйтергә дә, бу эшне нәрсәгә юрарга да белми иде бичара Барый.

– Утырып кына торырга РґРёРї килмәдем, – РґРёРґРµ Гыйльмениса, СЃТЇР·РЅРµ шундук өзеп, – чиләк-көянтәләремне СЃСѓ буенда калдырып килдем, РјРёРЅРµ хәзер эзли чыгачаклар. РњРёРЅРµ хатынлыкка алырга СЂРёР·Р° РёРєУ™РЅСЃРµТЈ, СЃСѓР·РјР° вакытны, У™Р№РґУ™, СЃСѓ буйлатып, Т—У™СЏТЇР»У™Рї кенә Челәнле РєТЇР» авылына барып никах укытыйк. Никах өчен С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ РјРёРЅРґУ™ бар. Курыкма, У?лмөхәммәт бай кызы РјРёРЅ.

– У?лмөхәммәт бай кызы булганга У™Р№С‚У™Рј РґУ™, Гыйльмениса… РњРёРЅРµ Р±РёС‚ беләсең, баш өстемдә – күк, аяк астымда Т—РёСЂ генә.

– Шулары булып торсын, югалмабыз. Бергә эшләрбез, туры килә икән, бергә ач торырбыз. Тик син мине киредән ул якка кума. Җепләрне өзеп килдем мин ул як белән…

Дөньяны вак-вак кына атлап үткән кыз иде Гыйльмениса, бай кызы дигән яңгыраулы исеме бар иде, затлы кием-салымы бар иде, ә шулар өстенә, шуларның барысы өстенә тагын кеше белеп җиткермәгән давыллы характеры да булган икән. Булган бөтен байлыгын калдырды да авылның иң фәкыйрь егетенә, бернинди шарт куймыйча, беркемнән рөхсәт сорамыйча, тотты да кияүгә чыкты.

Ни белән бетәр моның азагы? Ни белән генә бетмәсен, Гыйльменисаның күңелендә хәзер тик бер генә акыл: үзе егылган еламас!




IV


Р›У™РєРёРЅ тормыш РґРёРіУ™РЅРµТЈ Р±РёРє ТЇТ—У™С‚ хайван Р±РёС‚ СѓР», аның Р№РѕРЅС‹ уңаеннан гына сыпырып торсаң РґР°, СѓР» әле СЃРёТЈР° СЃРёРЅ бөтенләй көтмәгәндә арты белән әйләнеп, кушаяклап бер тибеп РєСѓСЏ. У? Гыйльменисаны РєТЇСЂУ™ башладык, СѓР» яшьләй ТЇРє тормышны Р№РѕРЅ уңаеннан гына сыпырып торырга теләмәде. В«Т®Р·Рµ егылган еламас», – РґРёРї, Р±РёРє кистереп әйтсә РґУ™, елаган чаклары булгалады Гыйльменисаның. Хәтта шундый минутлары булды: күңеле елый, У™ күзеннән яшь чыкмый РёРґРµ. У?лбәттә, Галимбәк Барыеның кыйшык өеннән, Камәр атлы Р±У©РєСЂРµ сеңлесеннән Р±ТЇС‚У™РЅ байлыгы булмаганны белеп чыкты ул – мәсьәлә анда түгел. РњУ™СЃСЊУ™Р»У™ шунда: башта бөтен авыл ничектер сәерсенеп, РґУ©РЅСЊСЏРґР° булмаган бер СЌС€ итеп карады РјРѕТЈР°. Үзен авыл тоткасы РґРёРї Р№У©СЂРіУ™РЅ У?лмөхәммәт байның кызы, бердәнбер кызы, РєТЇР· алмасы кебек үстергәннәре, авылның РёТЈ өтелгән бер гидаена – Галимбәк хәерченең кешедә батраклыкта йөрүче Барыена ябышып чыксын, имеш. Кызның ата-аналары Р±Сѓ эшне кабул итмәделәр РґУ™ итмәделәр, Р»У™РєРёРЅ шул СѓРє вакытта, РЅРёРЅРґРё байлык Т»У™Рј абруй РёСЏСЃРµ булмасыннар, кулдан С‚У™РіУ™СЂУ™Рї киткән йомгакны РєРёСЂРµ тартып алырга РґР° СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ: укыласы никах укылган, кыз белән егетнең ризалыгы бар, СЌС€ законлаштырылган. Р‘У™РґРґРѕРіР° кылырга, карганырга, бусагадан атлатып кертмәскә, әйберләрен Р±РёСЂРјУ™СЃРєУ™ РјУ©РјРєРёРЅ, У™РјРјР° кулдан С‚У™РіУ™СЂУ™Рї киткән йомгакны, очын бөтенләй чуалтып та, чуалтмыйча РґР°, киредән кулга тартып алырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел РёРґРµ. Авыл кешеләренең, күрше-РєТЇР»У™РЅРЅРµТЈ сәерсенеп каравы, әти-әниләренең кеше артыннан ишеттергән РєР°Т»У™СЂР»У™СЂРµ Гыйльменисаны какшатмады гына түгел, киресенчә, Р±Сѓ кыйшайган У©Р№РіУ™ тагын РґР° ныграк беркетә төште: В«У?ле РјРёРЅ менә сезгә күрсәтермен, У™РіУ™СЂ бер-беребезне ошатышсак, торырга тиешбез Барый белән! Барый кемнән РєРёРј? Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ кебек ТЇРє РёРєРµ аяклы, РёРєРµ куллы кеше. Торырга тиешбез Барый белән».

Никахлашып тора башлауның икенче көненнән ТЇРє РјРѕТЈР° хәтле СЌС€ рәте белмәгән Камәрне, әкренләп-җайлап, тәмле тел белән У©Р№ эшенә У©Р№СЂУ™С‚У™ башлады Гыйльмениса. Т®Р·Рµ шулай СѓРє сызганып эшкә кереште. Гомердә РєСѓР» тимәгән, ярылып-кырылып беткән мичне, ярыкларын элек кызыл балчык белән сылап, аннары изелгән ак таш СЃСѓС‹ белән менә РґРёРіУ™РЅ итеп агартты. Р?РґУ™РЅ-сәкене сап-сары итеп юып чыгарды. Барыен, кием-салымын ничек СЌР»У™РєСЃУ™ шулай атып Р±У™СЂТЇРґУ™РЅ биздереп, бүреген бүрекчә, киемен киемчә элеп РєСѓСЏСЂРіР° өйрәтте. УЁР№РґУ™ пыскытып С‚У™РјУ™РєРµ тартып утырулар бетте. Элекке гадәт буенча, СЌС‡ пошканнан кичләрен җыелып, Барыйның чабата ясаганын карап, авыл яңалыклары, гайбәтләр белән бүлешеп утыручылар РґР° РєРёРјРё төште, СЃРѕТЈРіР° таба бөтенләй бетте. УЁР№РґУ™ урнашкан тәртип, чисталык Т»У™Рј Гыйльменисаның беркемгә РґУ™ каты бәрелмичә, шул СѓРє вакытта сызганып эшләп Р№У©СЂТЇРµ, РёРЅРґРµ аны РґР° күрмәмешкә салышып утыручы үгез тиреле кешеләргә, читләтеп-читләтеп кенә булса РґР°, аларның ТЇР· У©Р№Р»У™СЂРµ РґУ™ барлыкны исләренә төшерү җитте – кеше РґРёРіУ™РЅРµТЈ никадәр генә каткан СЃУ©СЏРє булмасын, У™РіУ™СЂ аның янында РґУ©РЅСЊСЏРіР° СЏТЈР° җан өрүче икенче бер тырыш, эшлекле, кешелекле кеше үзен сиздереп, орынып яши башласа, эремичә кала алмый РёРєУ™РЅ. Бу СЌСЂТЇ РёТЈ элек Барыйның сеңлесе Камәрдән башланды. Камәр сизелерлек җыйнакланды, башын-күзен юып, чәчен тарап, электә беркем белән РґУ™ рәтләп сөйләшми торган кыргыйлыгын ташлап, туганым Т—РёТЈРіРёРµ белән рәхәтләнеп сөйләшеп Р№У©СЂРё торган булып китте. Хәтта беркөнне Т—РёТЈРіУ™СЃРµ аның кече якта кулына РєУ©Р·РіРµ кыйпылчыгы тотып, янып СЃТЇРЅРіУ™РЅ шырпы төпчеге белән кашын-күзен төзәтеп торуына кадәр күреп алды. Р›У™РєРёРЅ бичараның алыштырыр күлмәге СЋРє, кулын чак кына РєТЇС‚У™СЂРґРµ РёСЃУ™ култык астындагы күлмәк ертыгыннан С‚У™РЅРµ күренеп кала РёРґРµ. Хәер, Р±Сѓ яктан Гыйльменисаның үзенең РґУ™ әллә РЅРё мактанырлыгы СЋРє, ябышып чыгышлый шул СЃСѓ буена киеп төшкән бер кат күлмәге белән Р№У©СЂРё, туган йортына кайтып, әйберләрен алып килергә омтылып куйган минутлары булса РґР°, каты бәгырьле әтисенең каядыр киткән чагын көтеп, хәзергә РЅРё бар – шуңа канәгать булып торырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёРґРµ. УЁСЃ-башның Р±РёРє каралуы җитсә, анда РґР° рәтен таба: С‚У©РЅРіУ™ каршы Барыена У©Р№РґУ™РЅ чыгып торырга кушып, кече СЏРє тәрәзәсенә искеләр Р±У©СЂРєУ™Рї, шул кече якта үзенекен РґУ™, каенсеңлесе Камәрнекен РґУ™ салдырып, тиз генә юып элеп РєСѓСЏ.

Шулай РґР° Гыйльмениса, кем артыннан булса РґР° СЃТЇР· кушып, бай У©Р№РґУ™ калган күлмәк-күнчекләрен, сандык әйберләрен соратып алуны яхшысынмады. Кеше алдында сер Р±РёСЂТЇ була РґРёРї карады, шулай СѓРє әти-әнисен РґУ™ яман РєТЇСЂСЃУ™С‚У™СЃРµ килмәде, вакыты җиткәч, ТЇР·Р»У™СЂРµ төшенерләр, әти-таш Р№У©СЂУ™РєРЅРµТЈ башы җитмәсә, У™РЅРё күңеле чыдамас, ничек С‚У™ бер рәтен табар РґРёРї көтте, Т»У™Рј СѓР» уйлаганча булып чыкты РґР°. Ябышып чыгу РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ элек-электән бар, тик менә кемгә чыккан! Шунысы Р±РёРіСЂУ™Рє азаплый РёРґРµ ана күңелен. Шулай РґР° ахыр бер йомшар чиге килеп җиткән булса РєРёСЂУ™Рє, РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ бер РєУ©РЅРЅРµ Гыйльменисаның У™РЅРёСЃРµ Шәмсениса түтидән «яшертен илче» итеп җибәрелгән күрше хатыны, У?лмөхәммәт ТЇР·Рµ СЃУ™ТЇРґУ™ эше белән базар киткән кичне чамалап, кызының бер төен әйберләрен – күлмәк-алъяпкычларын, Т—У™Р№РјУ™-одеялларын, хәтта – ничә әйтсәң РґУ™ ана күңеле! – иреннән яшереп җыйган байлыклары исәбенә кызын ТЇС‚У™ бәхетле Т»У™Рј матур РёС‚У™СЃРµ килеп алып куйган затлы энҗеле калфагына хәтле китереп китте. Туган У©Р№РЅРµ рөхсәтсез-нисез ташлаудан, әти-әнисенең каргышын алудан РґР° читенрәк булды Р±Сѓ төенне алып калу Гыйльмениса өчен! Болай, ичмасам, суынып РєРёР»У™ РёРґРµ РёРЅРґРµ, суынмаса РґР°, бәгыре алай СѓРє өзелми РёРґРµ. ТєУ™Рј кинәт… артта, авылның икенче очында бүленеп калган байлык-РґУ©РЅСЊСЏ рәхәтенең бер почмагы аның артыннан ТЇР·Рµ куып җиткәндәй булды. Гыйльмениса, РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ икәнен РґУ™ рәтләп төшенеп тормастан, бары тик әнисенең Р±Сѓ төен эчендә яшеренеп килгән шәфкатьле күңелен тоюдан, Т»РёС‡ түзеп тора алмыйча, яртылаш таралган төен өстенә Р№У©Р·С‚ТЇР±У™РЅ капланып, озаклап елады. Барый Т»У™Рј аның аптыраган сеңлесе икесе бер якта РЅРё РґРёРї СЃТЇР· кушарга РґР° белмичә катып калдылар, Гыйльменисаның елап туктаганын борыннарын тарта-тарта көтеп тордылар. Гыйльмениса РєРёРЅУ™С‚ төен өстеннән башын РєТЇС‚У™СЂРґРµ, СѓР» елап туктаган РёРґРµ РёРЅРґРµ, РєТЇР·Р»У™СЂРµ кызыллыкка кызыл, Р»У™РєРёРЅ яшьле түгел РёРґРµ.

– Менә бусын сүтеп, РёСЂС‚У™РіУ™ ТЇРє Камәргә күлмәк итеп тегәм, – РґРёРґРµ СѓР», арадан РёТЈ затлы бер күлмәген селкеп, – кыз кеше, кеше арасына чыкканда РєРёСЏСЂ күлмәге СЋРє. У? менә Р±Сѓ тотыла төшкәненнән алмаш-тилмәш У©Р№РґУ™ РєРёСЏ торганны рәтләрбез.

Ул әле әйтәсе сүзен әйтеп бетермәгән һәм хәзер ни дип әйтергә дә белмичә аптырабрак калган: чөнки төендә Барыена бүләк итәрдәй бер генә әйбер дә юк иде.

– У?ллә СЃРёТЈР° С‚ТЇР±У™С‚У™Р№ урынына менә Р±Сѓ энҗеле калфакны кидереп йөртергәме РёРєУ™РЅ? У?лмөхәммәт байның РєРёСЏРІРµ була торып, РґУ©РЅСЊСЏРґР° СЋРє шундый затлы такыя РґР° киеп Р№У©СЂРјУ™РіУ™С‡, – РґРёРіУ™РЅ булды, РЅРё әйтергә белмәгәннән шаярткандай итеп. ТєУ™Рј калфакны шундук РєРёСЂРµ алып урынына РєСѓР№РґС‹, шул секундта СѓРє СѓР» РёРЅРґРµ шаяртудан узган РёРґРµ, – курыкма, урын табарбыз без Р°ТЈР°. Акча китерә торган зат әйбер СѓР».

Ул кичне алар утлыгы җимерелгән, ләкин Гыйльмениса бу йортка килен булып төшкәннән бирле әледән-әле су буенда ком белән ышкып агартыла-агартыла чак кына рәткә кергән самавырдан, чынаякларга кашык очы белән генә кәҗә сөте тамызып, гадәттә эчелә торган чәйне эчтеләр, гадәттә сөйләшенә торган сүзләр сөйләшенде, тик Камәр генә, юктан гына да очынып китә торган тәэсирчән Камәр генә, ихтимал, җиңгәсенең күлмәк тегеп бирәм дигән сүзләреннән очынып булса кирәк, тора торгач:

– Р?СЃРєРµ күлмәк киеп Р№У©СЂРіУ™РЅРіУ™ генә Р±У©РєСЂРµ РґРёРї үртиләр РјРёРЅРµ, яңаны РєРёСЃУ™Рј, Алла боерса, РјРёРЅ бөтенләй Р±У©РєСЂРµ күренми торганмындыр әле! – РґРёРї РєСѓР№РґС‹.

Гыйльменисаның да, Барыйның да күзләренә яшь килде, чәй эчеп туктаганчы бүтәнчә сүз яңартучы булмады. Ләкин шулай да, сөйләшмәсәләр дә, телләренә купшы сүзләр килмәсә дә, бу кичне, бу табын яныннан торганда, алар өчесе дә күңелләре белән иксез-чиксез яхшырганнар, дөньяда алардан да бәхетле кеше юктыр, дөньяда булса да, боларның Ташлы Ярында андый кеше юк һәм булмаска да тиеш кебек тоела иде. Һәм менә шушы бәхетле кичне Гыйльмениса беренче тапкыр сүрүе-тышы катып беткән иске түшәккә кар кебек ак җәймә җәйде, мендәрләренә яңа тышлыклар кидерде. Хатынының шундый актан-чистадан урын җәйгәнен бер читтән оялган сыманрак карап торган Барый, урын җәелеп беткәч, балалар кебек, кинәт бер киреләнеп куйды.

– Кирәкми, Гыйльмениса, ятмыйм мин бу урынга. Ятсам да йоклый алмам. Эт корсагына сары май килешмәс.

Гыйльмениса, чын эшкә килгәндә уен-көлкене һич күтәрә алмый торган җитди табигатьле Гыйльмениса, Барыйның бу сүзләренә хәтта җавап та биреп тормады, вакыты җитү белән, аны төртеп аударгандай яткырды.

Р?ртәгесен Барый РёСЂС‚ТЇРє РєТЇР· ачып, Гыйльменисасы уянганчы эндәшми-тынмыйча, көйле бала кебек, яткан җиреннән көлемсерәп, уйланып ятты. Ниһаять, түземлеге җитмәде.

– Яңа урын-Т—РёСЂ килештеме, озаграк йокладың СЃРёРЅ бүген, – РґРёРіУ™РЅ булып СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™-СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™, хатынын уятты РґР° шул СѓРє очтан яңадан СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ китте: – У? РјРёТЈР°, Гыйльмениса, СЃРёРЅ теләсә РЅУ™СЂСЃУ™ У™Р№С‚, килеште Р±Сѓ СЏТЈР° урын. Бик матур бер С‚У©С€ күрдем. Р?мештер, кырдан тузан туздырып ат РєУ©С‚ТЇРµ кайта. Ат – иң РёР·РіРµ хайван СѓР», Гыйльмениса, белмәсәң бел. Р?СЂ төшенә ат кердеме – тикмәгә генә түгел РёРЅРґРµ. РЎРёРЅ әле аның азагын тыңлап бетер, хикмәте азагында аның. РЁСѓР» РєУ©С‚ТЇРґУ™РЅ бер тай, У™РєУ™РјУ™С‚, ялы кыркылган, койрыгы киселгән менә РґРёРіУ™РЅ яшь бер тай чабып безнең капкадан килеп кермәсенме! Куып чыгарыр С…У™Р» СЋРє малны, У™РєУ™РјУ™С‚. РЎРёРЅ теләсәң РЅУ™СЂСЃУ™ У™Р№С‚, Гыйльмениса җаным, гел болай коелып төшкән булмаячак безнең тормыш, менә шушы алама Барый әйткән РёРµ РґРёСЏСЂСЃРµТЈ. Алдагы елда бездә Т—РёСЂ У©Р»У™С€ТЇ булырга тиеш, шуңарга тиклем СЃРёРЅ, Ходай кушып, РјРёТЈР° үзем кебек Р±У™Р»У™РєУ™Р№ генә тагын бер Барый РґР° табып Р±РёСЂСЃУ™ТЈ, Т—РёСЂ өләшкәндә РёРєРµ имана булып керәчәкбез РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· Р±РёС‚. Менә Р±РёС‚ СѓР» бәхетнең башы кайда. Бер имана белән РґТЇСЂС‚ кеше туйдырып кара РґР° СЃРёРЅ, РёРєРµ иманаң белән сөйләшеп кара…

– Нигә РєРёСЂУ™Рє бер Барый өстенә икенче Барый? – РґРёРіУ™РЅ булып, шаяртып, иренең төшен Т—У©РїР»У™СЂРіУ™ ашыкты Гыйльмениса. – Барый булмаса, безгә У?С…У™С‚ С‚У™ ярый. Минем У™РЅРё ягыннан апай тиешлебез Шәмсеҗиһан түтинең улы РґР° У?С…У™С‚. У?ле РЅРёРЅРґРё генә У?С…У™С‚, сыйрагыннан тотып күлгә ташлый әтисе, бата, тончыга, шундук тагы калкавыч кебек калкып килеп чыга.

Барый төшендә күргән ак тояклы яшь тай аларның җил капкасыннан әле кайчан атылып керер, керерме-юкмы, әмма ир кешенең яхшы төше күңелле бер эшкә сәбәп булды. Кызына «яшертен илче» аша әйберләрен җибәртүдән соң атна уздымы икән, кичләрдән бер кичне, авылга эңгер кунгач, боларга искәрмәстән генә Шәмсениса үзе килеп керде. Кырыс кына исәнләште, әйтер сүзен тапмагандай, ишек төбендә беравык сүзсез таптанып торды – бу хәлендә ул өйнең кечкенәлегенә, түшәмнең тәбәнәк булуына хәйран калган кешегәрәк охшый иде.

– Түргә уз, әни, – дип, ыргылып урыныннан кузгалды Гыйльмениса. Сәке йөзлегенә киез китереп салды, әнисенең беләгенә барып ябышты.

– Узып тормыйм, – диде әнисе, кыска гына итеп, – менә монда үзеңә генә әйтәсе сүземне әйтәм дә…

Ул кызы Гыйльменисаны кече якка таба тартты, анда икәве генә калдык дип ышанганнан соң, артык һич көттермичә, кызының элек бер яңагына, аннары икенчесенә, бик авырттырырга тырышмыйча гына, чапылдатып китереп сукты.

– У?йткән антым бар РёРµ, ТЇС‚У™РјУ™СЃУ™Рј бәхетең РєРёРј булыр РґРёРї куркам.

Һәм шундук, кызын кочагына кысып, үксеп елап җибәрде. Аннары киткән чакта Гыйльменисаның учына бәләкәй генә янчык салды – нәрсә икәнлеген әйтеп торуны кирәк тапмады, ә янчыкта ананың картыннан яшереп җыя килгән акчасы салынган иде.

Акчадан күп мәртәбәләр артыгы, чагыштыргысыз артыгы: чыгышлый Шәмсениса, күп төчеләнеп тормыйча, әмма күңелендә булганны әйтмичә дә китә алмагандай:

– Хуш, кияү. Болай капылт кына йөрүемне гаепкә алма, вакытым шулай, – дип, йомшак кына исәнләшеп китеп барды.

У?Р№Рµ, җылы авызы белән шулай РґРёРґРµ. «Хуш, РєРёСЏТЇ!» – РґРёРґРµ. Бу – кайчандыр аларда батрак булып эшләгән чандыр Барый өчен әйтеп бетергесез олылау булса, аның Гыйльменисасы өчен тагын РґР° зуррак: бу – ананың ризалыгы Т»У™Рј аның Барыен «киявем» РґРёРї кабул РёС‚ТЇРµ РёРґРµ.

У?РјРјР°, тулаем алганда, Барыйның ак Т—У™Р№РјУ™ җәеп яткач кергән татлы төше алар юраганча СѓРє килеп чыкмады. Гыйльмениса Барый белән тора башлавының икенче елында, РЅУ™РєСЉ әлеге шул Т—РёСЂ У©Р»У™С€У™СЃРµ елны, РёСЂРµ түземсезләнеп көткән РёСЂ бала урынына кыз бала тапты. Димәк, хыял гамәлгә ашмады, алар РґТЇСЂС‚ кешегә бер иманалары белән калачаклар. У?лбәттә, Барый РјРѕРЅС‹ эченнән кичермичә булмагандыр, У™РјРјР° РёТЈ нык кичерүче Гыйльмениса ТЇР·Рµ булды. Бичара РєТЇР·РіУ™ күренеп, берьюлы суырылып калды, ниндидер гаепле СЌС€ эшләгән кебек, Барыеның күзенә туры карарга кыймыйча Р№У©СЂРё башлады. Т®Р· нәүбәтендә Барый хатынының Р±Сѓ эчке кичерешләрен шулай СѓРє СЃРёР·У™, СѓР» ничек С‚У™ Гыйльменисасын тынычландырырга тырыша, торып-торып, баланы ТЇР· кулына ала РґР° аяк бармакларын, РєСѓР» бармакларын саный башлый.

– Бөтенесе үз урынында, менә син әкәмәт, – дип куя, үзе балага әйләнгәндәй куанып, – бөтенесе сиңа охшаган, әнисе. Күзләрен кара әле син аның, күзләрен… бу тиклем дә сиңа охшап туар икән.

– Бишектәге бишкә С‚У©СЂР»У™РЅУ™, РґРёР»У™СЂ. У?ле ошау-ошамау турында СЃТЇР· әйтергә РёСЂС‚У™СЂУ™Рє. – Гыйльмениса теләр-теләмәс кенә шулай РґРёРї әйтеп РєСѓСЏ Т»У™Рј, баланы РёСЂРµ кулыннан тартып диярлек алып, кабык бишеккә илтеп сала. – Р?яләштермә кулга, гел аны кочаклап утырырга туры килмәс, дөньябыз Р±РёРє ТЇРє С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєР»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ.

Сизелеп тора: Гыйльменисаның Р±Сѓ С‚У©СЂРїУ™ сүзләрендә ачыктан-ачык әйтелмәгән, шул СѓРє вакытта әллә РЅРё еракка РґР° яшерелмәгән ТЇРїРєУ™ бар. Р?ренә түгел Р±Сѓ ТЇРїРєУ™, сабыйга шулай СѓРє түгел – әле кайчан гына йөрәгеннән өзелеп төшкән ТЇР· валчыгыңа ничек ТЇРїРєУ™Р»У™РјУ™Рє кирәк… Барыннан РґР° элек үзенә аның Р±Сѓ ТЇРїРєУ™СЃРµ; Р±РёС‚ аклый алмады Барые көткәнен! Р?СЂ бала булмады, кыз булып туды – нишләтәсең аны. Аннары РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° гына булса РґР°, язмышына РґР° ТЇРїРєУ™Р»У™Рї РєСѓСЏ, Р»У™РєРёРЅ бусына РґР° СѓР» чаклы түгел, берәү РґУ™ көчләп такмады Р±РёС‚ аны Р±Сѓ мәхлук Барыйга. Т®Р·Рµ чыкты, өлешеңә тигән көмешең шул РёРєУ™РЅ, РјРѕРЅРґР° кемгә булса РґР° ТЇРїРєУ™Р»У™СЂРіУ™ урын бармыни? Р›У™РєРёРЅ эчке ярсулы Гыйльмениса шулай РґР° тынычлана алмый: ниндидер Р·СѓСЂ гаделсезлек яшеренгән Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРґР°! Берәүләрнең бай, икенчеләрнең ярлы булуында түгел – анысы аның Ходай язганы буенча. Хәзергә менә әйтеп кенә Р±РёСЂУ™ алмый: аннан башка РґР° гаделсезлек бар. Уйлана торгач, Р±Сѓ гаделсезлекнең РґУ™ очы кайда яшеренеп ятканын тапкан кебек булды: кара әле, нишләп СЃРѕТЈ хатын-кызга имана Т—РёСЂРµ Р±РёСЂРјРёР»У™СЂ РёРєУ™РЅ? Хатын-кыз РґР° РёРєРµ аяклы, РёРєРµ куллы кеше ләбаса! РђРЅС‹ТЈ РґР° тамагы бар. Нишләп СЃРѕТЈ алай? Кайдан чыккан рәхимсез закон Р±Сѓ?

Шул ук вакытта Барый да тормыш турында уйланмый түгел иде. Кешегә чабата ясап кына тишекне тутырып булмаячак, юк, булмаячак. Беркөнне ул Гыйльменисасының ак һәм тыгыз имчәгеннән баласын туйдырып утырганны һәм сабыйның, мул күкрәк сөтен кирәгенчә йотып өлгерә алмыйча авыз кырыйларыннан ташытып, тәмләп чупылдатуын читтәнрәк һәм сиздермичә генә сокланып карап торды да:

– Кара әле, Гыйльмениса, әгәр мин сезне ун-унбиш көнгә калдырып китсәм, сез чыдарсыз да чыдарсыз, синең юанычың әнә кулыңда, үзем чыдый алырмынмы икән? – дип, сәер генә итеп сүз башлады. Һәм шундук Казан – Мамадыш юлында, юлга таш түшәү эшендә бераз акча эшләргә мөмкин дип сөйләгәннәрен, күрше Ярмәкбаш авылының ике егете унбиш көнгә ашау-эчүдән кала унар сум акча төшереп кайтканлыкларын дәртләнү белән сөйләп китте. Барый чынлап та бу эшкә бик купшынган, әйтерсең төшәчәк акча инде аның кесәсендә үк, шул ук вакытта күз карашларының хатынына һәм баласына томырылган хәтәр елтыравында яшерен бер курку, тәвәккәлсезлек чагыла: ничек уздырыр ул көннәрен әнә шул ике җан иясеннән башка? Уздыра алырмы?

– Шушы эсседәме? Утырыр РёРґРµТЈ яндырган РєРѕСЏС€ астында юлда таш чүкеп! – У?ллә шаяртып әйтте Гыйльмениса Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ, әллә болай РґР° саулыкка Р±РёРє туймаган Барыен жәлләүдән ялгыш ычкындырды. Ничек кенә әйтелмәсен, аның Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ Барыйга ничектер көлгән сыманрак, һәрхәлдә, ышанып җитмичәрәк карау кебек ишетелде. ТєУ™Рј Р±Сѓ аның бөтен икеләнүләрен берьюлы чәлпәрәмә китерде. Барыйның әле Гыйльменисага У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅРЅУ™РЅ бирле бер эшне РґУ™ болай кызу тотканы, мондый тәвәккәллек күрсәткәне СЋРє РёРґРµ. Гомумән, СѓР» әкренрәк кыймылдый торган кеше РёРґРµ, бәлки, фәкыйрьлеге РґУ™ өлешчә шуннан килгәндер. Эшкә уңган, РїУ©С…С‚У™ куллы Т»У™Рј кешеләргә гел яхшылык кына теләүче Гыйльмениса белән СЏРЅУ™С€У™ Т»У™Рј тату СЏС€У™ТЇ аңардагы СѓР» яман гадәтне куып чыгаргандай булды – ул тәвәккәлләнә төште, аңарда РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ кайсыдыр моңарчы күрелмәгән бер почмагын тизрәк РєТЇСЂУ™СЃРµ РєРёР»ТЇ теләге кузгалды.

Р?ртәгесен СѓР» котомкасына вак-төякләрен салып Т»У™Рј капчык өстенә бер кием запас СЏТЈР° чабата РґР° тагып юлга чыкты.

Бер РєУ©РЅРµ бер ел булып тоелган чаклары булды Барыйга. Чынлап та, Р±РёРє-Р±РёРє ярата РёРєУ™РЅ СѓР» Гыйльменисасын. Анасын яратканга, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, баласын РґР° шулай өзелеп яратадыр. Аннары тагы хатынының уйный-РєУ©Р»У™ кисәткәне РґУ™ дөрескә чыкты – көннәр Р±РёРє СЌСЃСЃРµ, таш-тузан арасында көнозын РєРѕСЏС€ астында эшләүдән башның РјРёР»У™СЂРµ РєРёРїРєУ™РЅРґУ™Р№ була РёРґРµ. У?РјРјР° барысына караганда РґР° яманрагы сагыну РёРґРµ. Чак кына Р±СѓС€ вакыты булдымы, СЏРєРё С‚У©РЅРіРµ йокыга ятып, күзен йомарга өлгердеме – әлеге шул тыгыз ак күкрәген бәләкәченең авызына каптырган хәлдә, У™ тегесе авыз читләреннән сөтен ташытып чәпелдәтә-чәпелдәтә, гел Гыйльменисасы белән сабые каршысына килеп баса РёРґРµ. Шулай РґР° ал РґРёРјУ™РґРµ, СЏР» РґРёРјУ™РґРµ, СѓРЅР±РёС€ РєУ©РЅРіУ™ РґРёРї чыгып киткән кеше РЅУ™РєСЉ РёРєРµ ай эшләп, азмы-РєТЇРїРјРµ акча төшереп, хатынына Т»У™Рј сеңлесенә Р±ТЇР»У™Рє яулыклар, исле сабыннар алып кайтырга чыкты. ТєУ™Рј кайткач, үзара шаярыша-шаярыша, тагын шуны ачыкладылар: шул РёРєРµ айда Барый Гыйльменисасына – өенә РЅУ™РєСЉ СѓРЅРёРєРµ хат яздырткан Т»У™Рј шул СѓРЅРёРєРµ хатның уникесе РґУ™ бертөрле ТЇРє СЃТЇР·Р»У™СЂ белән башланып, бер ТЇРє СЃТЇР·Р»У™СЂ белән очлана булып чыкты: «Күз алмам РґР° бәгырем, якында чакта белмәгәнмен кадерең…» Т»У™Рј башка шуның кебек сандугач телләре. Өстәлсә, соңыннан берничә РєРѕСЂС‹ СЃТЇР· белән саран гына итеп РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса баштан кичкән бер факт кына өстәлгән булып чыга. Аңлаша торгач, шунысы ачылды: Барый ТЇР·Рµ СЏР·Р° белмәгәнлектән, хатларны кышлык акча эшләргә РґРёРї килгән бер шәкерттән шактый Р·СѓСЂ хак биреп яздыра торган булган. Дөресрәге, шулай эшлим РґРёРї тынычлык табып СЏС€У™РіУ™РЅ. Бактың РёСЃУ™ теге С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ таз РјРѕРЅС‹ утырткан: бер Р±СѓС€ вакытында хатларның барысын РґР° стандарт СЃТЇР·Р»У™СЂ, стандарт сайраулар белән язып тутыра РґР° РёРєУ™РЅ, шуңа У©СЃС‚У™СЃУ™, тик юклы-барлы фактларны гына өсти. У? бәясен Барыйдан тулысынча каерып, бичараны әкрен генә С‚У©Рї башына утырта бара, имеш. Бу көлке РґУ™, чак кына аянычлы РґР° хәлне ачыклагач, Барыйның теге С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ шәкерткә ачуы Р±РёРє чыкса РґР°, РёРЅРґРµ СЌС€ узган: шәкерт анда – кырык-илле чакрымдагы Мамадыш юлында калган, У™ сагынып хат яздырткан Гыйльменисасы Барыйның җылы куенында РёРґРµ. Бу кызыклы ачык авызлык Т»У™Рј, аннан РґР° Р±РёРіСЂУ™Рє, РёРєРµ ай бер-берсеннән аерылып тору аларның араларын тагын РґР° җылыта төшкәндәй итте…

РЁСѓР» СѓРє вакытта Р±Сѓ РёРєРµ ай аерым торып эшләп кайткан барлы-юклы акча РёСЂ белән хатын арасында чак кына СЃТЇР·РіУ™ РґУ™ СЃУ™Р±У™Рї булды. Р§У™Р№РґУ™РЅ-шикәрдән башка берни РґУ™ алмыйча сандык төбенә салып куйган акчага Барый Гыйльменисасына кышка бишмәт җиткермәкче була, дөресен әйткәндә, СѓР» әле һаман, малай көткәндә кыз тапканы өчен, Гыйльменисасы борчылып йөридер кебек СЃРёР·У™, шунлыктан, әлеге шул тегеләчәк СЏТЈР° бишмәт белән ничек С‚У™ хатынының күңелен тапмакчы РёРґРµ. У? Гыйльменисаның РёСЃУ™ бишмәт РґРёРіУ™РЅРЅРµ ишетәсе РґУ™ килми, СѓР» кеше рәтеннән ничек С‚У™ хуҗалык ягын рәтләмәкче, башка бер СЃТЇР·РЅРµ РґУ™ ишетергә теләмичә, ТЇР· тәкъдимен куәтли: РєУ™Т—У™РЅРµ сатып, аның акчасына әлеге шул сандык төбендә ята торган акчаны РґР° кушып, СѓР» РґР° җитмәсә, У™РЅРёСЃРµ калдырып киткән теге янчыктагы көмеш С‚У™ТЈРєУ™Р»У™СЂРЅРµ РґУ™ У©СЃС‚У™Рї, РєУ©Р·РіУ™ ничек кенә булса РґР° бер башмак тана алып булмасмы? РњРѕРЅС‹ болай яклавының үзенә генә билгеле булган бер СЃУ™Р±У™Р±Рµ РґУ™ бар: РёСЂРµ У©Р№РґУ™ СЋРє чагында, Гыйльменисаның әтисе тәкәббер У?лмөхәммәт, кызына карата чак кына күңеле йомшарыпмы, әллә аларның фатихасын алмыйча, ярәшкән егеттән качып, авылның РёТЈ йолкыш егете Барыйга ябышып чыгуы өчен мыскылларга теләпме, кеше артыннан: «Теге хәерчесе У©Р№РґУ™ СЋРє чагында, У™РЅУ™ минем акбаш тананы алып китсен. Баласына сөте булыр, бозаулары уртак – түлке белеп алсыннар: сәдакага түгел, асрамага гына биреп торуым, анысы РґР° нарасый баланы жәлләп», – РґРёРї әйттергән РёРґРµ. Бу СЃТЇР·РЅРµ ишетеп, Гыйльмениса, әлбәттә, Р±РёРє хурланды, Р»У™РєРёРЅ эченә сеңдерде. Каршы килеп, әти-әниләренә СЃТЇР· җиткермәде, иркәләнергә теләп, иренә РґУ™ РєТЇР· яше күрсәтмәде. Гомумән, СѓР» РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ уен түгеллеген РёРЅРґРµ белә башлаган, иркәләнергә яратмый, хәер, РёСЂРєУ™Р»У™Рї-иркәләнеп торырга аларның вакытлары РґР° СЋРє РёРґРµ. У?РјРјР° РєУ©Р·РіУ™ башмак тана алып җибәрергә РґРёРіУ™РЅ сүзендә Гыйльмениса ирен С‚У™РєРё Т—РёТЈРґРµ. Белмәгән кеше белеп торсын: хәзер РёРЅРґРµ алар ишегалдына РґР° сыер малы аяк басты – игелеге белән генә була күрсен. У?РјРјР° ишегалды дигәненең бер РґУ™ рәте СЋРє, С‚ТЇР±У™СЃРµ РєТЇРє белән ябылган ихатасыз шыр ындыр табагы РёРґРµ. РљУ™Т—У™РЅРµ ябып РєСѓСЏСЂРіР° яраган читән әрбәлек сыер малы өчен, әлбәттә, ярамады. РЁСѓРЅС‹ РёСЃРєУ™ алып, аннан РґР° Р±РёРіСЂУ™Рє, хатыны Гыйльменисаның таналы булудан СЃРѕТЈ туган куанычы белән дәртләнеп, элек С‚У™ «Ялкау Барый» РґРёРї мыскыллап йөртелә торган Барый, РєТЇР· РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ, колак ишетмәгән тырышлык күрсәтеп, кечкенә арба белән урманнан чыбык-чабык ташыды, танасы өчен иркен генә абзар корыштырды, ишегалдын ихаталап тотып алды. Менә Р±РёС‚ кая ТЇСЂР»У™Рї бара эшләр! У?ле шуның янына тагын күңеле РґУ™ бөтенләй ТЇРє өметсез түгел. Дөрес, быелгы Т—РёСЂ У©Р»У™С€ТЇ вакытында СѓР» РёРЅРґРµ үзенең шул бер иманасы белән калачак. Алдагы Т—РёСЂ У©Р»У™С€ТЇ тагын СѓРЅРёРєРµ елдан. РђТЈР° хәтле Гыйльменисасы – рәхмәт төшкере – ничек С‚У™ берәр РёСЂ бала табып куймасмы?




V


Р›У™РєРёРЅ Барыйның СѓР» өметләре РґУ™ барып чыкмады. РЁСѓР» бергә торган Т»У™Рј бер-берсенә кырын СЃТЇР· РґУ™ әйтмичә, Р±РёРє сөешеп торган алты ел эчендә Гыйльмениса бер-бер артлы диярлек У©С‡ кыз бала тапты. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен, Р№РѕСЂС‚ башы буларак, Барый РґР°, әлбәттә, тыныч калмагандыр, Р»У™РєРёРЅ РјРѕРЅС‹ТЈ өчен РёТЈ нык борчылганы, РјРѕРЅС‹ әллә РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРіУ™ юрап, шомланып беткәне РёТЈ элек Гыйльмениса ТЇР·Рµ булды. ТєУ™СЂ корсакка узганы саен, СѓР»: «Йа Ходам, бусын РёСЂ бала РёС‚У™ РєТЇСЂ, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ итагатьле колың лабаса! РќРёРє СЃРёРЅ минем Р°Т»-зарымны, ихлас күңелләрем белән ялваруларымны РёСЃРєУ™ алмыйсың?» – РґРёРї, көферлеккә С‚У©С€ТЇРґУ™РЅ РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° булса РґР°, инанган Алласы белән әрепләшеп РєРёС‚У™, хәтта юклы-барлы мөлкәтеннән Барыена сиздермичә генә нәзер-сәдакалар өләшеп, ырымчы карчыкларга йөреп, алдан үзенчә чарасын РґР° РєТЇСЂРіУ™РЅРґУ™Р№ була РёРґРµ. У?РјРјР° нишләмәк кирәк – үзең теләгәнне РєСѓР» белән генә тартып ала торган СЌС€ түгел шул! – гамәлдә РёСЃУ™ гел шул бер Р±У™СЂУ™РєУ™С‚: кыз артыннан кыз туа РґР° тора, туа РґР° тора РёРґРµ. В«У?ллә Р±РёРє итагатьле колы түгелме РјРёРЅ аның? У?ллә әти-У™РЅРёР»У™СЂРЅРµТЈ сүзенә каршы килеп, ярәшеп әйтелгән СЃТЇР·РЅРµ таптап икенче кешегә чыгуым өчен СѓР» РјРёРЅРµ шулай җәзалыймы?» дигән уйлар РґР° килгәли РёРґРµ вакыт-вакыт. Р›У™РєРёРЅ Гыйльменисаның буйсынмас эчке СЂСѓС…С‹ шундук каршы РґР° күтәрелеп чыга. «Дөньяны яраткан, кешеләрнең кылган эшләрен, дөресне, дөрес түгелне югартын күреп, яклап торырлык бөек зат РёРєУ™РЅ, нишләп СЃРѕТЈ СѓР» РєТЇСЂУ™Р»У™С‚У™ минем – үзенең ярдәмсез колының – теләгенә ачыктан-ачык каршы РєРёР»У™? Яшьләй башы нужадан чыкмаган, фәкыйрьлектән тәмам тәкатьсез калган шул Барый бичарамның ялгыз бер иманасы белән алты кашыклы семьяны ничек туйдырмак РєРёСЂУ™Рє? Алай барсына РґР° кодрәтле хаким булгач, СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ уйлап кара, Ходай җаным!» – РґРёРї, РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° гына булса РґР°, кайдадыр – югарыдамы, С‚ТЇР±У™РЅРґУ™РјРµ, уңдамы-сулдамы – анысы РјУ™РіСЉР»ТЇРј булмаган, Р»У™РєРёРЅ, ихлас күңелле хатынның керсез инануы буенча, аның Р±Сѓ интегүләрен күреп-ишетеп торырга тиешле югарыгы бер зат белән шулай Р±У™С…У™СЃРєУ™ РґУ™ кергәли иде…




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=66361954) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения